جوان آنلاین: تهران، یکی از کلانشهر‌های بزرگ جهان، سال‌هاست که با چالش‌های محیط‌زیستی بزرگی روبه‌رو است؛ آلودگی هوا، بحران مدیریت پسماند، کاهش منابع آبی و تخریب فضای سبز تنها گوشه‌ای از مشکلاتی هستند که به‌طور مستقیم بر کیفیت زندگی شهروندان تأثیر گذاشته‌اند. در چنین شرایطی، ایجاد تغییرات بنیادین نه‌تنها نیازمند تصمیمات مدیریتی سنجیده، بلکه مستلزم اجرای دقیق و بی‌کم‌وکاست برنامه‌ها است مطابق با آنچه مدیران و مسئولان تدوین کرده‌اند. در همین راستا، شهرداری تهران طرح هزار خانه محیط‌زیست را اجرا کرده تا بستری برای آموزش، مشارکت و تغییر رفتار‌های شهروندان فراهم شود. این خانه‌ها تنها مراکز آموزشی نیستند، بلکه باید به پایگاه‌هایی تبدیل شوند که تأثیر ملموس در سبک زندگی روزانه مردم ایجاد کنند. با این حال، تمامی اهداف تعیین‌شده در این طرح، زمانی محقق خواهد شد که تمامی برنامه‌ها، بدون کاستی و مطابق با آنچه مسئولان تدوین کرده‌اند، اجرا شود. محمدصابر باغخانی‌پور، مدیرکل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، در گفت‌و‌گو با «جوان» به تشریح اهداف، فعالیت‌ها و الزامات اجرایی این پروژه می‌پردازد و توضیح می‌دهد که چگونه می‌توان از طریق همکاری دقیق و تعهد به اجرای مو به موی برنامه‌ها، توسعه پایدار محیط‌زیستی در تهران را به واقعیت تبدیل کرد.
اهداف اصلی افتتاح هزار خانه محیط‌زیست چیست و چگونه این طرح می‌تواند به ارتقای آگاهی‌های محیط‌زیستی در میان شهروندان کمک کند؟
تهران با جمعیتی بیش از ۹ میلیون نفر و رشد سریع شهری، امروزه با بحران‌های متعدد محیط‌زیست روبه‌رو است. ما با چالش‌هایی مانند آلودگی هوا، مدیریت نادرست پسماند، کاهش منابع آبی و نابودی فضای سبز مواجه هستیم. حل این مشکلات، علاوه بر اقدامات اجرایی و برنامه‌ریزی‌های کلان، نیازمند تغییر در سبک زندگی شهروندان و جلب مشارکت عمومی است.
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های ما این است که چگونه می‌توان شهروندان را به تغییر رفتار‌های روزمره و اتخاذ تصمیمات مسئولانه‌تر نسبت به محیط‌زیست ترغیب کرد. خانه‌های محیط‌زیست پاسخی به این دغدغه هستند. این مراکز که در سراسر شهر ایجاد شده‌اند، به‌عنوان «پایگاه‌های آموزشی، مشارکتی و اجتماعی» عمل می‌کنند و بستری فراهم می‌آورند که مردم از نزدیک با مفاهیم و چالش‌های محیط‌زیستی آشنا شوند و راهکار‌های عملی را در زندگی خود پیاده‌سازی کنند.
هدف ما این است که مردم را از مخاطبان منفعل به کنشگران فعال محیط‌زیست تبدیل کنیم. در این خانه‌ها، شهروندان می‌توانند مباحثی مانند مدیریت منابع آب، کاهش مصرف پلاستیک، تفکیک پسماند، آلودگی هوا و انرژی‌های پایدار را به شیوه‌ای کاربردی فرا بگیرند و به یکدیگر در اجرای تغییرات کوچک، اما تأثیرگذار کمک کنند.
چه برنامه‌ها و فعالیت‌هایی در این خانه‌های محیط‌زیست پیش‌بینی شده تا مشارکت‌های مردمی را جلب و شهروندان را به فعالیت‌های محیط‌زیستی تشویق کند؟
یکی از ویژگی‌های این طرح، گوناگونی و انعطاف‌پذیری برنامه‌های پیشنهادی است. ما می‌خواهیم که فعالیت‌ها به‌گونه‌ای طراحی شوند که نه‌تنها آموزشی باشند، بلکه مردم به‌شکل عملی در آنها مشارکت داشته باشند و خود را بخشی از فرآیند تغییر بدانند.
به همین دلیل، برنامه‌های ما شامل کارگاه‌های آموزشی تعاملی است که شهروندان را با مبانی علمی و کاربردی حفاظت از محیط‌زیست آشنا می‌کند، اما فراتر از آن، پویش‌های اجتماعی و فعالیت‌های مشارکتی نیز بخش مهمی از این خانه‌ها را تشکیل می‌دهند.
به عنوان مثال، مردم می‌توانند در کمپین‌های «نه به پلاستیک» شرکت کنند و با کاهش استفاده از محصولات پلاستیکی، مستقیماً در کاهش آلودگی محیطی سهیم باشند. همچنین، برنامه‌های پاکسازی محله‌ها و طبیعت، فرصت مناسبی برای مشارکت داوطلبانه شهروندان فراهم می‌کنند تا با «حس تعلق به محیط اطراف خود، انگیزه بیشتری برای حفاظت از آن داشته باشند.
ما همچنین معتقدیم که آموزش باید از سنین کودکی آغاز شود. به همین دلیل، خانه‌های محیط‌زیست همکاری نزدیکی با مدارس، مهدکودک‌ها و مراکز آموزشی خواهند داشت تا کودکان با شیوه‌های دوستدار طبیعت آشنا شوند و الگو‌های رفتاری پایدار را از همان سنین ابتدایی بیاموزند.
چگونه می‌توان اطمینان حاصل کرد که این خانه‌ها به طور مؤثر با نیاز‌ها و چالش‌های محلی مرتبط باشند؟
یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت این طرح، «بومی‌سازی و انعطاف‌پذیری برنامه‌ها» است. محله‌های مختلف تهران، شرایط متفاوتی دارند. برخی مناطق با آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کنند، برخی دیگر با کمبود فضای سبز یا مدیریت نامناسب پسماند مواجهند. بنابراین، برنامه‌های خانه‌های محیط‌زیست باید متناسب با چالش‌های هر منطقه طراحی شوند.
ما در این مسیر، تعامل و همکاری گسترده‌ای با «مدیران محلات، شورایاران و معتمدان محلی» داشته‌ایم تا اطمینان حاصل کنیم که برنامه‌ها دقیقاً مطابق نیاز‌های هر محله باشند. همچنین، سیستم نظارت و ارزیابی مستمر در نظر گرفته شده تا فعالیت‌های هر خانه به‌طور دائمی بررسی و اصلاح شود.
آیا برنامه‌ای برای ارزیابی تأثیرات این طرح روی رفتار‌های زیست‌محیطی شهروندان وجود دارد؟
بله، ما به‌دنبال اجرای طرحی هستیم که تأثیر ملموس بر سبک زندگی شهروندان داشته باشد و برای سنجش این تأثیرات، یک نظام پایش و ارزیابی تدوین شده‌است.
از جمله شاخص‌هایی که در این ارزیابی مدنظر قرار گرفته، میزان مشارکت مردم در برنامه‌های آموزشی و داوطلبانه، تغییرات رفتاری شهروندان مانند کاهش مصرف پلاستیک، افزایش تفکیک پسماند و کاهش مصرف انرژی، سطح رضایتمندی عمومی و میزان تعامل و همکاری شهروندان با نهاد‌های محلی است.
علاوه بر این، مطالعات علمی و نظرسنجی‌های دانشگاهی نیز در دستور کار قرار دارد تا تأثیرات این خانه‌ها بر دانش محیط‌زیستی و رفتار‌های اجتماعی شهروندان مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.
چگونه می‌توان همکاری بین نهاد‌های دولتی، سازمان‌های غیردولتی و جامعه محلی را تقویت کرد تا اهداف توسعه پایدار در تهران به بهترین نحو تحقق یابد؟
توسعه پایدار بدون همکاری میان نهاد‌های مختلف، جامعه مدنی و شهروندان ممکن نیست. حل چالش‌های محیط‌زیستی یک کار انفرادی یا محدود به مدیریت شهری نیست، بلکه نیازمند یک شبکه همکاری گسترده و متعهد میان بخش‌های دولتی، سازمان‌های مردم‌نهاد، و جوامع محلی است.
در مسیر اجرای خانه‌های محیط‌زیست از همان ابتدای کار، تلاش کردیم تا از رویکرد مشارکتی و بین‌بخشی بهره ببریم. برای این منظور، تعامل گسترده‌ای با نهاد‌هایی مانند آموزش‌وپرورش، بهزیستی، بسیج، مساجد، سازمان‌های مردم‌نهاد و شورا‌های محلات برقرار شد تا این مراکز بتوانند به‌عنوان بازو‌های اجرایی طرح در محلات ایفای نقش کنند.
یکی از مهم‌ترین اقداماتی که برای تقویت همکاری‌ها در نظر گرفته شده، ایجاد کمیته‌های مشترک میان مدیریت شهری و نمایندگان نهاد‌های مردمی است. این کمیته‌ها وظیفه دارند نیاز‌های محلی را شناسایی، اولویت‌بندی و برنامه‌های مناسب را اجرایی کنند تا این خانه‌ها به نیاز‌های واقعی مردم پاسخ دهند.
علاوه بر این، تعریف پروژه‌های مشارکتی میان شهروندان و نهاد‌های محلی، به مردم فرصت می‌دهد تا به صورت عملی در حفاظت از محیط‌زیست شهرشان سهیم باشند. مردم وقتی ببینند که نقش آنها در این روند تأثیرگذار و مهم است، انگیزه بیشتری برای همکاری خواهند داشت.
نکته‌ای که همیشه بر آن تأکید داشته‌ایم، شفاف‌سازی نقش‌ها و مسئولیت‌ها در این طرح است. مردم، نهاد‌های دولتی و سازمان‌های غیردولتی باید بدانند که هر کدام چه وظیفه‌ای در این حرکت جمعی دارند. هر چقدر این فرآیند شفاف‌تر باشد، مشارکت مؤثرتر و پایدارتری ایجاد خواهد شد.
در نهایت، ما اعتقاد داریم که بدون مشارکت واقعی مردم، توسعه پایدار تنها یک شعار خواهد بود. این خانه‌ها قرار است به نیروی محرکه‌ای برای شکل‌گیری یک فرهنگ محیط‌زیستی جدید تبدیل شوند؛ فرهنگی که شهروندان در آن فقط دریافت‌کننده خدمات نیستند، بلکه خود به بازیگران اصلی تغییرات مثبت تبدیل می‌شوند.
