جوان آنلاین: تصویری شطرنجی می‌بینید که زیر آن نوشته‌اند «م. ع» یا «د. ح» یا شاید هم «س. ب». این صحنه برایتان آشناست و احتمالا زمانی که از یک مجرم نام می‌برند، آن را تماشا کرده‌اید. اما شاید برای خیلی‌ها سوال باشد چرا اسم و تصویر آن مجرم به‌طور عمومی اعلام نمی‌شود؟ چرا مثلا یک زورگیر را در محل نمی‌گردانند؟ اصلا آیا طبق قانون می‌شود چنین کاری انجام داد؟
مجازات «تشهیر» چیست؟
پاسخ سوال قبل، مثبت هست. در فقه اسلام و قوانین ایران که مبتنی بر آن است، نوعی مجازات برای برخی مجرمان می‌توان تعیین کرد به نام «تشهیر». این مجازات توسط قاضی پرونده (در صورت تناسب با جرم) می‌تواند تعیین شود. تشهیر به زبان ساده یعنی فرد مجرم به مردم معرفی عمومی گردد. این اقدام، هم به معنی مجازات مجرم است و هم درس عبرت برای سایرین؛ تا از این راه، بازدارندگی مجازات‌ها افزایش یابد. فلسفه اصلی تشهیر، شناساندن مجرم به سایرین باهدف جلوگیری از تکرار دوباره جرم و تحذیر مردم از اوست. برخی کارشناسان حقوقی معتقدند که جوامع، نه‌فقط از ترس مجازات‌ها بلکه از ترس شنیع و زشت بودن در جامعه، از ارتکاب جرم خودداری می‌کنند.
تشهیر چه کمکی به بازدارندگی مجازات‌ها می‌کند؟
خیلی از کسانی که جرمی را مرتکب می‌شوند (مثل کلاه‌برداری)، از مجرمان سابقه‌دار هستند. یعنی یک‌بار برای این جرم بازداشت و محاکمه شده‌اند و حبس هم کشیده‌اند؛ اما بازهم به این جرم دست می‌زنند. افکار عمومی گاهی مطالبه می‌کند که چنین افرادی را به‌طور عمومی معرفی کنید تا مردم آنها را بشناسند.
به‌عنوان برخی از دستاورد‌های حکم تشهیر می‌توان به این موارد اشاره کرد:
۱. با شناخته شدن مجرم، از گسترش جرم توسط او و سوءاستفاده از ناآگاهی دیگران جلوگیری می‌شود.
۲. می‌تواند باعث شرمساری مجرم و اجتناب از ارتکاب مجدد جرم گردد.
۳. باعث عبرت گرفتن دیگران و در نتیجه کاهش میزان ارتکاب جرم شود. به‌عنوان‌مثال، یکی از جرائمی که در فقه اسلامی برای آن مجازات تشهیر در نظر گرفته شده، شهادت دروغ است. تشهیر کسی که شهادت دروغ می‌دهد، باعث می‌شود که اولا مردم و قاضی دیگر شهادت او را نپذیرند؛ ثانیا فرد خاطی دیگر شهادت دروغ ندهد و ثالثا، سایر مردم از انجام شهادت دروغ هراس داشته و دوری کنند. در قوانین داخلی نیز حکم تشهیر در مواردی ازجمله «قواد» و «قذف» وجود دارد که موضوع بحث این گزارش نیست. در حوزه جرائم اقتصادی نیز هم در فقه اسلامی و هم در قوانین ایران، مجازات تشهیر در نظر گرفته شده که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم.
چه مجرمانی را می‌توان تشهیر کرد؟
سوال مهم این است که بر اساس قوانین ایران، در چه مواردی می‌توان از مجازات تشهیر استفاده کرد؟ بر اساس منابع فقهی، مجازات تشهیر را می‌توان برای جرائمی همچون شهادت دروغ یا کلاه‌برداری تعیین کرد. البته درباره اجرای حکم تشهیر، اختلافاتی وجود دارد. برخی معتقدند ازآنجایی‌که تشهیر یک مجازات تعزیری است، قاضی می‌تواند در جرائم مختلف از آن استفاده کند تا بازدارندگی ایجاد شود. برخی دیگر معتقدند این مجازات فقط برای موارد خاص می‌تواند استفاده شود.
بر اساس قانون مجازات اسلامی ایران، در باب تعزیرات، قاضی می‌تواند این مجازات را هم به‌عنوان یک مجازات اصلی و هم به‌عنوان یک مجازات تکمیلی به کار گیرد. ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی که مجازات‌های تعزیری را به هشت درجه تقسیم می‌کند، «انتشار حکم قطعی در رسانه‌ها» که نوعی تشهیر محسوب می‌شود را به‌عنوان یکی از مجازات‌های تعزیری درجه شش به رسمیت شناخته است.
طبق ماده ۳۶ قانون مجازات اسلامی، «حکم محکومیت قطعی در جرائم تعزیر تا درجه چهار و نیز کلاه‌برداری بیش از یک میلیارد ریال، درصورتی‌که موجب اخلال در نظم یا امنیت نباشد در یکی از روزنامه‌ها منتشر می‌شود.»
نمونه دیگر تشهیر در قانون مجازات اسلامی، انتشار حکم محکومیت قطعی به جرائم اقتصادی مندرج در ذیل تبصره ماده ۳۶ این قانون می‌باشد. در تبصره مذکور مقرر شده است: «انتشار حکم محکومیت قطعی در جرائم زیر که میزان مال موضوع جرم ارتکابی، یک میلیارد ریال یا بیش از آن باشد، الزامی است و در رسانه ملی یا یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار منتشر می‌شود.» جرائم مذکور در این تبصره، ارتشاء، اختلاس، اعمال‌نفوذ خلاف حق و مقررات قانونی در صورت تحصیل مال توسط مجرم، مداخله وزرا و نمایندگان مجلس و کارمندان دولت در معاملات دولتی و کشوری، تبانی در معاملات، جرائم گمرکی، قاچاق کالا و ارز، جرائم مالیاتی، پولشویی، اخلال در نظام اقتصادی کشور و تصرف غیرقانونی در اموال عمومی یا دولتی می‌باشد.
بر اساس ماده ۳۵۳ آئین دادرسی کیفری، انتشار جریان رسیدگی و گزارش پرونده در محاکمات علنی که متضمن بیان مشخصات شاکی و متهم است، درصورتی‌که به عللی از قبیل خدشه‌دار شدن وجدان جمعی و یا حفظ نظم عمومی جامعه ضرورت یابد، به درخواست دادستان کل کشور و موافقت رئیس قوه قضائیه امکان‌پذیر است.
یکی از قوانینی که در آن مجازات تشهیر موردپذیرش قرارگرفته، قانون تعزیرات حکومتی در امور بهداشتی و درمانی است. در این قانون، تشهیر در قالب اعلام نام مؤسسه پزشکی غیرمجاز در جراید است. مجازات تشهیر در گران‌فروشی و احتکار نیز می‌تواند در نظر گرفته شود.
ملاحظات استفاده از حکم تشهیر چیست؟
از یک‌طرف، استفاده از تشهیر باهدف حفظ نظم اجتماعی و برقراری آرامش، سودمند است. از طرفی دیگر، اعمال بی‌رویه این مجازات پیامد‌های منفی مانند جری شدن مجرمین یا از بین رفتن قبح برخی جرائم را در پی دارد و با توجه به نوع خاص این مجازات، تبعات آن حتی خانواده مجرم را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. درنتیجه باید توجه داشت که بهره‌مندی از مجازات تشهیر باید با توجه به ملاحظات بوده تا مبادا به قهرمان سازی از مجرمان منجر شود.
