جوان آنلاین: جهان با شتابی بی‌سابقه به سوی اقتصاد دیجیتال پیش می‌رود و هوش مصنوعی (AI) به‌عنوان یکی از کلیدی‌ترین فناوری‌های قرن بیست‌ویکم، نقشی تحول‌آفرین در بازتعریف صنایع و تقویت پایه‌های اقتصادی ایفا می‌کند. ایران نیز با درک این فرصت تاریخی، گام‌هایی هدفمند برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های هوش مصنوعی در راستای توسعه پایدار اقتصادی برداشته است. برگزاری دومین جلسه فراکسیون هوش مصنوعی مجلس شورای اسلامی، نشانه‌ای روشن از عزم ملی برای همگام شدن با این تحول جهانی است. برای تحقق این چشم‌انداز، حرکت به سوی لایه‌های عمیق‌تر هوش مصنوعی، حذف موازی‌کاری‌ها و تعیین متولی قدرتمند با اختیارات کامل، ضرورتی انکارناپذیر به شمار می‌رود.
هوش مصنوعی دیگر صرفاً یک ابزار فناورانه نیست؛ این فناوری به موتور محرکی برای خلق ارزش افزوده در بخش‌های مختلف اقتصادی تبدیل شده است. از کشاورزی هوشمند که با تحلیل داده‌های هواشناسی و خاک بهره‌وری را افزایش می‌دهد تا مدیریت زنجیره تأمین در صنایع که هزینه‌ها را کاهش می‌دهد، هوش مصنوعی راه‌حل‌هایی نوآورانه ارائه می‌کند. به عنوان مثال، الگوریتم‌های پیش‌بینی تقاضا در خرده‌فروشی می‌توانند موجودی انبار‌ها را بهینه کرده و ضایعات را به حداقل برسانند. در حوزه خدمات مالی نیز هوش مصنوعی با تحلیل رفتار مشتریان، امکان ارائه محصولات شخصی‌سازی شده را فراهم کرده و ریسک‌های اعتباری را کاهش می‌دهد.
برآورد شده است که هوش مصنوعی تا سال ۲۰۳۰ می‌تواند ۷/ ۱۵ تریلیون دلار به اقتصاد جهانی اضافه کند. ایران با دارابودن نیروی انسانی متخصص، بازار رو به رشد فناوری و موقعیت استراتژیک منطقه‌ای این پتانسیل را دارد که سهمی قابل توجه از این ارزش اقتصادی را به خود اختصاص دهد. به عنوان نمونه، سکوی ملی متن‌باز هوش مصنوعی که با مشارکت صد‌ها پژوهشگر ایرانی توسعه یافته، گامی مهم در جهت خودکفایی فناورانه و تقویت اقتصاد دانش‌بنیان بوده است.
ورود به لایه‌های عمیق هوش مصنوعی
برای عقب نماندن از تحولات جهانی، ایران باید از تمرکز بر کاربرد‌های سطحی هوش مصنوعی، مانند چت‌بات‌ها یا تحلیل‌های مقدماتی داده، فراتر رود و به لایه‌های عمیق‌تر این فناوری، مانند یادگیری عمیق (Deep Learning) و مدل‌های زبانی پیشرفته (LLMs)، ورود کند. این فناوری‌ها توانایی حل مسائل پیچیده‌ای مانند پیش‌بینی بحران‌های اقتصادی، بهینه‌سازی پروژه‌های زیرساختی یا حتی طراحی سیاست‌های کلان برای کاهش نابرابری را دارند. برای مثال، مدل‌های یادگیری عمیق می‌توانند با تحلیل داده‌های کلان، الگو‌های پنهان در بازار‌های مالی را شناسایی کرده و به سیاستگذاران در کنترل تورم کمک کنند.
سرمایه‌گذاری در این حوزه نه‌تنها به خلق فناوری‌های بومی منجر می‌شود، بلکه وابستگی به پلتفرم‌های خارجی را کاهش داده و امنیت اقتصادی کشور را تقویت می‌کند. ایجاد مراکز تحقیقاتی مجهز به زیرساخت‌های محاسباتی پیشرفته، مانند پردازنده‌های گرافیکی (GPU)، و حمایت از استارتاپ‌های فعال در این زمینه از جمله اقداماتی است که می‌تواند ایران را به بازیگری کلیدی در منطقه تبدیل کند.
حذف موازی‌کاری، ضرورتی برای هم‌افزایی
یکی از موانع توسعه فناوری در ایران، پراکندگی تلاش‌ها و موازی‌کاری بین نهاد‌های مختلف بوده است. فراکسیون هوش مصنوعی مجلس با طرح ساماندهی این حوزه رویکردی یکپارچه را دنبال می‌کند که می‌تواند نقطه عطفی در ایجاد هماهنگی باشد. با جلوگیری از هدررفت منابع و تمرکز بر همکاری بین دانشگاه‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان و صنایع، می‌توان اکوسیستم هوش مصنوعی را به گونه‌ای طراحی کرد که هر بازیگر نقش مشخصی در زنجیره ارزش ایفا کند. این هماهنگی نه‌تنها هزینه‌های توسعه را کاهش می‌دهد، بلکه سرعت تجاری‌سازی فناوری‌ها را نیز افزایش خواهد داد.
نیاز به متولی قدرتمند
تحقق چشم‌انداز هوش مصنوعی در ایران، نیازمند نهادی متولی با اختیارات کامل است که بتواند نقشه راه ملی این حوزه را تدوین و اجرا کند. این نهاد باید توانایی تخصیص منابع مالی و انسانی، ایجاد زیرساخت‌های لازم (مانند دیتاسنتر‌های پیشرفته) و هماهنگی بین بخش‌های دولتی و خصوصی را داشته باشد. تجربه کشور‌هایی که با ایجاد وزارتخانه‌ای ویژه برای هوش مصنوعی توانسته رشد چشمگیری در این حوزه داشته باشد، نشان‌دهنده اهمیت این موضوع است. چنین متولی‌ای می‌تواند با نگاهی آینده‌نگر، ایران را به قطبی منطقه‌ای در هوش مصنوعی تبدیل کند.
چشم‌انداز روشن با تکیه بر توان داخلی
ایران با دارابودن نیروی انسانی جوان و تحصیلکرده، ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی دارد. زیست‌بوم استارتاپی رو به رشد، حمایت‌های دولتی از شرکت‌های دانش‌بنیان و افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال، همگی نویدبخش آینده‌ای روشن هستند. برای مثال، شرکت‌های ایرانی در حوزه‌هایی مانند پردازش زبان طبیعی (NLP) و تحلیل تصویر پیشرفت‌های قابل‌توجهی داشته‌اند که می‌تواند به صادرات فناوری و ارزآوری منجر شود. با ادامه این روند، ایران می‌تواند ضمن پاسخگویی به نیاز‌های داخلی، به بازار‌های جهانی نیز ورود کند.
برای بررسی عمیق‌تر نقش هوش مصنوعی در اقتصاد ایران با علیرضا حسینی، کارشناس هوش مصنوعی به گفتوگو نشستیم.
به نظر شما، هوش مصنوعی چه فرصت‌های اقتصادی مشخصی برای ایران ایجاد می‌کند؟
ایران با توجه به منابع انسانی قوی و نیاز‌های متنوع اقتصادی، فرصت‌های بی‌نظیری در این حوزه دارد. مثلاً در بخش کشاورزی که حدود ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد، هوش مصنوعی می‌تواند با تحلیل داده‌های محیطی، مصرف آب را بهینه کند و بهره‌وری را تا ۳۰ درصد افزایش دهد. در صنایع نفت و گاز هم الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند با پیش‌بینی خرابی تجهیزات، هزینه‌های تعمیرات را کاهش دهند؛ اینها فقط نمونه‌هایی هستند. در کل، هوش مصنوعی می‌تواند با کاهش هزینه‌ها و افزایش کارایی به رشد اقتصادی پایدار کمک کند.
چالش‌های اصلی توسعه هوش مصنوعی در ایران چیست؟
یکی از چالش‌ها، کمبود زیرساخت‌های محاسباتی مثل دیتاسنتر‌های مجهز است. برای توسعه مدل‌های پیشرفته، به توان پردازشی بالا نیاز داریم که هنوز در ایران محدود است. چالش دیگر، هماهنگی بین بخش‌های مختلف است. خوشبختانه، فراکسیون هوش مصنوعی مجلس در حال ایجاد چارچوبی برای رفع این مشکل است. نکته مثبت اینجاست که نیروی انسانی ما به‌ویژه جوانان، بسیار بااستعداد هستند و با حمایت درست، می‌توانند این شکاف‌ها را پر کنند.
برای ورود به لایه‌های عمیق هوش مصنوعی چه پیشنهاد‌هایی دارید؟
باید روی آموزش و تحقیق متمرکز شویم. دانشگاه‌ها باید برنامه‌های تخصصی در یادگیری عمیق و پردازش داده‌های کلان داشته باشند. همچنین، همکاری با صنعت برای پروژه‌های کاربردی ضروری است. مثلاً می‌توانیم مدل‌هایی بومی برای تحلیل بازار بورس یا پیش‌بینی تقاضای انرژی طراحی کنیم. حمایت مالی از استارتاپ‌ها و ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر هم می‌تواند نوآوری را تسریع کند.
نقش متولی واحد در این مسیر چیست؟
بدون یک نهاد هماهنگ‌کننده، تلاش‌ها پراکنده می‌مانند. این نهاد باید نقشه راه روشنی داشته باشد و بتواند بین دولت، صنعت و دانشگاه پل بزند. اختیارات تام به این نهاد کمک می‌کند تا موانع بروکراتیک را حذف کند و منابع را به‌درستی تخصیص دهد. خوشبختانه، بحث‌های اخیر در مجلس نشان می‌دهد که این نیاز درک شده است.
چشم‌انداز شما برای هوش مصنوعی در ایران تا سال ۲۰۳۰ چیست؟
اگر همین مسیر را با شتاب ادامه دهیم، می‌توانیم جزو ۱۰ کشور برتر منطقه در هوش مصنوعی باشیم. صادرات فناوری، ایجاد هزاران شغل جدید و افزایش تولید ناخالص داخلی حداقل به میزان ۵ درصد کاملاً دست‌یافتنی است. مهم این است که از توان داخلی استفاده کنیم و از تجربه‌های جهانی درس بگیریم.
جمع‌بندی
هوش مصنوعی، کلیدی برای گشودن قفل چالش‌های اقتصادی کشورمان است. با حرکت به سوی لایه‌های عمیق این فناوری، حذف موازی‌کاری‌ها و تعیین متولی قدرتمند، می‌توان اکوسیستمی پویا ایجاد کرد که نه‌تنها نیاز‌های داخلی را برآورده کند، بلکه ایران را به بازیگری کلیدی در اقتصاد دیجیتال منطقه تبدیل می‌کند. گفتوگو با کارشناسان نشان می‌دهد که با تکیه بر توان داخلی و سیاستگذاری هوشمندانه، آینده‌ای شکوفا در انتظار است. اکنون زمان آن است که با عزمی ملی این فرصت تاریخی را به واقعیتی ملموس بدل کنیم.
