جوان آنلاین: از اقامه اولین نمازجمعه تهران، ۴۵ سال سپری شد. زنده‌یاد آیت‌الله سیدمحمود طالقانی با برپاداشتن این آیین در تهران و به دستور امام خمینی رهبر کبیر انقلاب اسلامی، سنتی سترگ را احیا و تا هم اینک جامعه و مردم را از برکات آن بهره‌مند کرد. در مقال پی آمده، این رویداد تاریخی به مدد روایت برخی شاهدان بازخوانی و بازنمایی شده است. امید آنکه تاریخ‌پژوهان انقلاب اسلامی و عموم علاقه‌مندان را مفید و مقبول آید.
نمازجمعه مردم را در برابر شیاطین مجهز می‌کند
صرف نظر از پاره‌ای اختلاف دیدگاه‌ها در فقه شیعه در مقوله نمازجمعه، رهبر انقلاب اسلامی و برخی فقهای مبارز، همواره به برپایی این آیین و بهره‌مندی جامعه اسلامی از مواهب آن تأکید داشته‌اند. از این روی بود که به فاصله چندماهی پس از برافتادن رژیم پهلوی، امام خمینی، عالم مجاهد آیت‌الله سیدمحمود طالقانی را به امامت جمعه تهران منصوب کرد. در آثار و گفتار‌های امام راحل بر اهمیت نمازجمعه فراوان تأکید رفته است. نمونه‌ای از آن را در مجموعه صحیفه امام، ج ۱۷، ص ۴۵۲، می‌توان دید:
«نماز جمعه موجب می‌شود تا مسائل فراموش شده در اسلام به بهترین وجه برای مردم گفته شود. در قدیم اگر یک روحانی راجع به امور سیاسی مردم صحبت می‌کرد، می‌گفتند رهایش کنید، او سیاسی است که این نوع فکر بلااشکال از شیاطین داخل و خارج بوده است. آن‌ها به ما باورانده بودند روحانی باید عبایش را سر بکشد و فقط برود مسجد نماز معمولی‌اش را بخواند. روحانی حق دخالت در هیچ امری را نداشت ولی واقعیت این است که ما تابع حضرت رسول و ائمه (علیهم السلام) هستیم که همه امور دست آن‌ها بود، حکومت تشکیل دادند و مردم را هدایت نمودند... مسئله دیگر، خطبه‌های نماز جمعه است. باید مردم را امر به تقوا کنید، امر به تقوا در خطبه اول واجب است و در خطبه دوم، بنا بر احتیاط واجب است. مسائل اخلاقی را به مردم بگویید و آن‌ها را به داشتن اخلاق اسلامی ترغیب کنید. مطالب روز را برای مردم بگویید، آنچه در طول یک هفته در کشور اتفاق می‌افتد، آن‌ها را برای مردم بگویید. مردم را در صحنه حاضر نگه دارید که آنچه انقلاب و ایران را حفظ کرده، حضور مردم در صحنه است... ائمه جمعه در سراسر ایران، بالاترین اجتماع را دارند. از این اجتماعات استفاده کنید و جهات شرعی و سیاسی را به مردم تذکر دهید، آنان را در مقابل شیاطین مجهز کنید...».
اولین خطبه در پگاه انقلاب اسلامی
آیت‌الله طالقانی از شاهدان آگاه تاریخ معاصر و برخوردار از سابقه مبارزات طولانی علیه حکومت پهلوی بود. او برگزاری اجتماعات آگاهی بخش و بصیرت آفرین در جامعه اسلامی را زمینه‌ساز بهبود شرایط و سعادت آن می‌دانست. از این روی بود که در ادوار پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، همواره به برگزاری نمازجمعه تأکید می‌ورزید و در مواردی چند نیز آن را عملی کرد. وی در آغازین فراز‌های اولین خطبه نمازجمعه خود در ۵ مرداد ۱۳۵۸، به نکات ذیل اشارت برد:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاةِ مِن یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ (سوره جمعه، آیه ۹). این آیه، دستور اجتماع توحیدی و عظیم جمعه است. همین اجتماع که سال‌ها در بین ما مسلمان‌های ایران به صورت نیمه‌تعطیل درآمد و امروز طلیعه انجام این فریضه بزرگ الهی و این صف بزرگ توحید و جهاد است. همان روزی که پیامبر ما، رهبر عظیم‌الشأن ما، هادی بشر، نجات‌دهنده از شرک و کفر و الحاد، رسول اکرم از مکه به مدینه هجرت فرمود، در جنوب شهر یثرب - که هنوز به نام مدینه‌الرسول نامگذاری نشده بود- چند روزی در همین محل مسجد قبای فعلی توقف نمود و پس از آن روز جمعه‌ای بود که حرکت کرد از مسجد قبا به طرف مدینه، یعنی اولین حرکت تأسیس اجتماع توحیدی، اجتماع خدایی، اجتماع قسط و عدل الهی در دنیای شرک و کفر و ظلم و ظلمت‌ها، در میان راه و بین مسجد قبا و مدینه، اولین نماز جمعه را اقامه فرمود، یعنی اولین شکل صف توحیدی، صف اقامه قسط، صف جهاد. نماز جمعه مظهر کاملی است از صف توحیدی ملت اسلام و در عین حال آگاهی، تنبه، هوشیاری، افشا کردن دسایس دشمن و مطلع کردن همه مسلمان‌ها به وظایف و مسئولیت‌هایی که لااقل در مدت یک هفته در پیش دارد. نماز جمعه صف عبادت، صف حق‌پرستی، صف روابط قلوب و وجدان‌های بیدار خداپرستان و در عین حال صف نظام، صف جنگ، صف فرماندهی و فرمانبری است. از این جهت برای امام جمعه شرایط خاصی قائلند که هم بتواند فرماندهی کند و هم بتواند آگاهی بدهد و از حوادثی که در پیرامون کشور‌های اسلامی و جامعه مسلمین جریان دارد و از دسیسه‌های زیر پرده، مسلمانان را آگاه کند. آن صف مختصری که در بیابان‌های مدینه در ابتدای هجرت و در آغاز تأسیس مجتمع قسط و عدل اسلامی تأسیس شد، این صف گسترش پیدا کرد و ادامه یافت. شرق و غرب دنیا را این صف فرا گرفت. همان‌طور که من در مصاحبه شب گذشته تذکر دادم، فلسفه تعطیل شدن یا نیمه‌تعطیل شدن نماز جمعه در میان ما مسلمانان، یعنی ما شیعیان همین است که صف نمازمان، صف جمعه، یک صف عبادت و سیاست و اجتماع اسلامی است و باید با رهبری رهبر‌هایی که از مردم و از طرف خدا منتخب شده‌اند، این صف‌ها تشکیل شود و نماینده چنین رهبر‌هایی الهی باشند ولی بعد از آنی که اسلام و موازین و احکام اسلام به صورت‌های دیگر و انحرافی درآمد، صف جمعه هم وابسته شد به صف طاغوت‌ها و شیعه در اقامه این جماعت و این اجتماع، توقف کرد...».
امامت طالقانی، مردم را به نمازجمعه جذب می‌کرد
زنده‌یاد محمود مرتضایی فر، سال‌ها مکبر نماز‌های جماعت آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت تهران بود. او به دلیل همین سابقه، از آغاز برقراری نمازجمعه تهران و تا سال ۱۳۸۸، اجرای این آیین را برعهده داشت. وی در باب بستر‌های انتخاب طالقانی به عنوان اولین امام جمعه در دوره نظام اسلامی، چنین تحلیلی دارد:
«باید عرض کنم ایشان یک روحانی مبارز و روشنفکر و سال‌ها در زندان‌ها و تبعید‌ها زجر کشیده و بسیار مورد علاقه مردم بودند. نفس انتخاب ایشان به این سمت، موجب توجه مردم به نماز جمعه و رونق آن می‌شد. ضمن اینکه خود ایشان هم از سال‌ها قبل، در حسرت برقراری یک نماز جمعه باشکوه بوده و در چند مورد هم به صورت محدود آن را انجام داده بودند. آیت‌الله طالقانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، خدمت حضرت امام پیام فرستاده بودند: اینک که الحمدلله جنابعالی در رأس حکومت اسلامی هستید، جا دارد نماز جمعه اقامه شود. ظاهراً یک بار هم از طریق آقای منتظری پیغام فرستاده بودند. امام هم فرموده بودند از همین هفته، خود آقای طالقانی نماز جمعه را اقامه کنند... امام این موضوع را شفاهی فرمودند و حکم ندادند. مرحوم طالقانی هم روز چهارشنبه اعلام کردند روز جمعه همان هفته نماز در دانشگاه تهران برگزار خواهد شد...».
شبی که خبر برگزاری نمازجمعه در سیمای جمهوری اسلامی پخش شد
دکتر احمد جلالی، پژوهشگر و فعال فرهنگی، در زمره یاران و مراودان آیت‌الله طالقانی به شمار می‌رود. مردم برای نخستین بار، چهره او را در برنامه تلویزیونی «با قرآن در صحنه» به خاطر سپردند که در بردارنده تفاسیر هفتگی آیت‌الله طالقانی بود. او در تمهید تدارکات نخستین نمازجمعه تهران سهم مهمی داشت. ایفای این نقش از آن بابت بود که وی هنگام ابلاغ امام جمعه بودن طالقانی، در کنار وی حاضر بود و مورد مشورتش قرار گرفت. او بعد‌ها در باره نحوه انعکاس خبر برگزاری نمازجمعه تهران در سیما اظهار داشت:
«در شبی که برگزاری نمازجمعه در پایان هفته قطعی شد، خبر برگزاری نمازجمعه را در صداوسیما پخش نکردند! من صلاح ندیدم در حضور آیت‌الله طالقانی و تلفنی با آن‌ها بحث کنم. از طرفی حاج احمدآقا به شدت سفارش کرده بودند، این خبر را همان شب اعلام کنیم. بعد سعی کردم با تلفن، سران شورای انقلاب را پیدا و درباره کم و کیف این قضیه و انتخاب محل با آن‌ها مشورت کنم، ولی موفق نشدم. سرانجام با احمدآقا تماس گرفتم و نظر ایشان را در مورد انتخاب دانشگاه تهران به عنوان محل برگزاری نماز پرسیدم و ایشان این فکر را پسندیدند. بعد از منزل آقای طالقانی بیرون آمدم و خود را به سرعت به جام‌جم رساندم. وقتی رسیدم، اخبار تمام شده بود. دیگر فرصتی برای اینکه منتظر بمانم، نبود. به مسئولان پخش دستور دادم در فاصله برنامه‌های بعد از اخبار، جایی باز کنند. چون قبل از هر چیزی، باید برای مردم توضیح می‌دادیم که نماز جمعه چیست و چگونه برگزار می‌شود و احکام آن از چه قرار است؟ فرصتی هم نبود که کتابی مطالعه یا یکی از بزرگان و فقها را دعوت کنم، به همین خاطر خودم جلوی دوربین نشستم و حکم امام درباره برگزاری نماز جمعه و انتصاب آیت‌الله طالقانی را اعلام کردم. سپس یادی از استاد بزرگوارم شهید آیت‌الله مطهری کردم و آنچه را که از ایشان درباره فلسفه و تاریخ نماز جمعه و زمینه و ضرورت احیای آن آموخته بودم، بیان کردم. شهید مطهری سال‌ها قبل در یک سخنرانی، از اینکه نماز جمعه، این فریضه بزرگ دینی در بین شیعیان متروک مانده است، اظهار تأسف و مراکز دینی را ملامت کرده بودند! اساساً یکی از دلایل علاقه شدید بنده به احیای نماز جمعه و تلاش برای برگزاری با شکوه آن تأثیر عمیقی بود که از نگاه و نفس شهید مطهری گرفته بودم. اتفاقاً پس از پیروزی انقلاب، یک بار در معیت ایشان به محضر امام مشرف شدیم و بنده که حساسیت شهید مطهری را درباره نماز جمعه می‌دانستم، مطلب را به ایشان یاد‌آوری کردم و ایشان مصرانه از امام تقاضا کردند نماز جمعه را احیا کنند. یک بار هم خود شاهد بودم که آیت‌الله طالقانی هم این درخواست را داشتند...».
تدارکات ضعیف برگزاری اولین نمازجمعه تهران
زنده‌یاد سیدمهدی طالقانی فرزند آیت‌الله طالقانی، به گاه برگزاری اولین نمازجمعه تهران و نیز طی جمعه‌های بعد، مسئولیت حفاظت از پدر و نیز محدوده استقرار تریبون و صفوف اولیه را بر عهده داشت. او به این نکته اذعان دارد که پس از تعیین دانشگاه تهران به عنوان محل اقامه نماز، امکانات امنیتی و تدارکاتی برای انجام این آیین محدود بود و چنین خلأیی تا اقامه آخرین نمازجمعه آیت‌الله در بهشت زهرا ادامه داشت:
«آن روز ما برای حفاظت از پدر و حفظ نظم در اصلی‌ترین نقطه برگزاری مراسم، حدود ۲۰ نفر را به عنوان انتظامات جایگاه انتخاب کرده بودیم. البته از سوی سپاه هم برای برقراری نظم در داخل دانشگاه، پیشنهاد‌هایی ارائه شد. ما از این دوستان درخواست کردیم، حفاظت و نظم خارج از محوطه اصلی و داخل و خارج دانشگاه را عهده‌دار باشند. آن روز برای جایگاه امام جمعه، از یک کانتینر استفاده کرده بودیم. این کانتینر در پایین زمین چمن دانشگاه قرار داده شده و روی آن چادر کشیده شده بود. برای رفت‌وآمد هم پله‌ای را در قسمت پشت کانتینر قرار داده بودیم. همان‌طور که اشاره کردم، امکانات ما برای برپایی نخستین نماز جمعه، بسیار ابتدایی و محدود بود. حتی اقامه آخرین نماز جمعه‌آیت‌الله طالقانی در بهشت زهرا هم تقریباً با همین وسایل و امکانات انجام گرفت. علاوه بر این ما در آن روز‌ها برای حفاظت از مرحوم پدر و برقراری نظم، بسیار تلاش می‌کردیم، چراکه ایشان مخالفان زیادی داشتند، مثلاً حزب دموکرات که پس از پیروزی انقلاب و در منطقه کردستان، شیطنت‌هایی کرده و مردم را به تشکیل دولت خودمختار تحریک می‌کردند، در این زمره قرار داشتند. سفر آیت‌الله طالقانی به کردستان و آرام کردن تشنج‌های آن منطقه، باعث ناخشنودی دموکرات‌ها شده بود، بنابراین امکان اینکه آن گروه تعرضی به جان ایشان کنند، وجود داشت. این در حالی بود که شخص آیت‌الله طالقانی نیز چندان زیر بار مسائل حفاظتی و امنیتی نمی‌رفتند! همین مسئله هم بر نگرانی ما می‌افزود، بنابراین در اغلب تصاویر نماز جمعه‌های مرحوم پدر، چهره بنده در پایین جایگاه مشخص است که دائم در حال رفت‌وآمد برای مراقبت از ایشان هستم... علاوه بر دشمنان رسمی و خطرناک از جمله سلطنت‌طلب‌ها و دموکرات‌ها عده‌ای هم بودند که از دوران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی با آیت‌الله طالقانی مشکل داشتند. فکر می‌کنم علت عمده هم این بود که مرحوم طالقانی، بسیار به‌روز و خلاق بودند. مثلاً سال‌ها قبل و پس از فوت جمال عبدالناصر، پدر در مسجد هدایت برای او مجلس ختمی گرفتند. ایشان همچنین برای پیروزی انقلاب الجزایر نیز در مسجد مراسم جشنی برپا کردند. علاوه بر این ایشان اولین فردی بودند که خواستند برای فلسطینی‌ها فطریه جمع‌آوری شود. این مسائل، مجموعاً باعث مخالفت برخی عناصر و جریانات می‌شد. حتی این گروه با پخش نماز جمعه‌های ایشان از تلویزیون هم مخالفت کردند. این گروه معترض بودند که چرا بخش مهمی از برنامه‌های تلویزیون باید به آقای طالقانی اختصاص داشته باشد؟ چراکه در آن مقطع، هر هفته برنامه با قرآن در صحنه آیت‌الله طالقانی از تلویزیون پخش می‌شد. حال پخش نماز جمعه‌های ایشان نیز موجب آزار آن عده شده بود. البته آقای جلالی در جواب این عده می‌گفتند این تلویزیون نیست که به آیت‌الله طالقانی ارزش می‌دهد، بلکه پخش سخنان ایشان است که برای تلویزیون ارزش و اعتبار می‌آورد...».
خطبه‌هایی که تا هم اینک شنیدن دارد
خطبه‌های آیت‌الله طالقانی، همواره به وقایع روز نظر و واکنش داشت. از این روی، منبعی برای بازخوانی رویداد‌های آن دوره پرحادثه قلمداد می‌شود. از سوی دیگر بیان گیرا و قاطع وی نیز بر جذبه خطبه‌هایش می‌افزود. جمع این دو و عوامل دیگر موجب می‌شود تا هم اینک نیز شنیدن سخنان وی برای بخش‌هایی از جامعه مطلوب باشد. امری که به ترتیب پی آمده، مورد اشاره سید مهدی طالقانی قرار گرفته است:
«آن روز در خطبه اول، آیت‌الله طالقانی در رابطه با جایگاه، ضرورت و آداب نماز جمعه صحبت کردند، چراکه در آن مقطع، مردم آشنایی چندانی با مسائل نماز جمعه نداشتند. حتی چند باری هم در حین ایراد خطبه‌ها، عده‌ای شعار سر دادند که باعث شد پدر به ایشان تذکر دهند. با گذشت زمان، کم‌کم چگونگی و آداب نماز جمعه برای مردم جا افتاد. در خطبه‌های دوم هم پدر اغلب واقعیت‌ها و مسائل روز جامعه را مطرح می‌کردند. ایشان در طرح مشکلات مردم، حتی مسائلی مانند ترافیک را هم از نظر دور نمی‌داشتند. خاطرم است پدر برای تشویق مردم به استفاده از وسایل نقلیه عمومی و اهمیت مسئله سوخت، در یکی از نماز‌های جمعه‌شان به مردم گفتند چرا باید ماشین‌های تک‌سرنشین در شهر حرکت کنند که هم باعث آلودگی هوا و هم مصرف بنزین شوند؟ باید از وسایل عمومی استفاده شود تا مصرف سوخت کمتر شده و همچنین باعث شود تا هوای شهر پاکیزه و سالم‌تر بماند... این از جمله مسائل روز جامعه بود که آیت‌الله طالقانی در خطبه‌های نمازشان به آن‌ها اشاره کردند که البته و متأسفانه هنوز هم در زمره مسائل روز است. من فکر می‌کنم اگر فیلم نماز جمعه‌های ایشان همین امروز هم از صداوسیما پخش شود، بسیار تأثیرگذار خواهد بود، چراکه هنوز هم بخش بزرگی از جامعه به آیت‌الله طالقانی علاقه دارند. حتی تصور می‌کنم که تأثیر این خطبه‌ها در میان جوانان کشور هم فراوان خواهد بود...».
کلام آخر
نهاد دینی نمازجمعه در نظام اسلامی، از محمل‌های طرح و تبلیغ اندیشه انقلابی و نیز انعکاس مشکلات جامعه و مردم است. این نهاد در دهه‌های اولیه تأسیس جمهوری اسلامی نقشی مهم در پیشبرد اهداف انقلاب داشت. حجم گسترده تبلیغات دشمنان در تخریب این آیین عبادی- سیاسی، شاهدی بر این مدعاست. مسئولان امر، هماره باید در راه‌های ارتقا و آسیب شناسی این نهاد بیندیشند و آن را در جایگاه اصلی و واقعی خود نگه دارند.
