جوان آنلاین: تخریب خط انتقال آب به دست برخی از کشاورزان شرق اصفهان در ایام تعطیلات نوروزی، زنگ خطری برای مسئولان مربوط بود. مسئله‌ای که اکنون وجود دارد نه اصفهان است و نه یزد بلکه در حال حاضر، نه در تنش آبی بلکه ورشکستگی آبی قرار داریم. در حال حاضر ۲۸ استان تنش آبی دارندکه بیشتر از کم‌بودن بارش ریشه در مدیریت منابع آب در گذشته دارد. مدیر کل دفتر مدیریت بحران و پدافند غیرعامل وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به آغاز سال زراعی جاری در شرایط خشکسالی گسترده، هشدار داد این پدیده تهدیدی برای امنیت غذایی محسوب می‌شود و عبور از این بحران نیز مستلزم اجرای راهکار‌های پایدار است. از آنجا که چنین راهکاری بسیار دیرهنگام است، ضروری است دولت با مدیریت بحران آب در تمام بخش‌ها تدابیر جدیدی بیندیشد.
برای صنعت کشاورزی که بیش از هر صنعتی به آب و خاک و هوای مناسب نیازمند است، تغییرات آب و هوا تهدید بزرگی محسوب می‌شود. خشکسالی و محدودیت آب از یک سو و همچنین نبود سیستم‌های پیشرفته آبیاری به ویژه در مزارع سنتی و زمین‌هایی با مساحت پایین طبیعتاً با ایجاد تنش خشکسالی، به کاهش تولید محصولات و کیفیت آنها منجر خواهد شد. مطمئناً به مرور زمان و با تداوم خشکسالی و موضوع تغییر اقلیم در آینده در زمینه امنیت غذایی، کشور دچار مشکلاتی از لحاظ تأمین سبد غذایی کامل خواهد شد، بنابراین با نظر متخصصان حوزه‌های مختلف، برنامه‌های پایه‌ای و ساختاری جهت حفظ سامانه‌های آبی، بهره‌گیری از سیلاب‌ها و منابع ناپایدار به نظر ضروری می‌رسد.
در روز‌های اخیر تخریب خط انتقال آب اصفهان به یزد واکنش‌های بسیاری را به دنبال داشته است که می‌توان آن را سرآغاز «جنگ آبی» دانست. این اتفاق باید تلنگری به مسئولان باشد که در شرایط هشدار آبی قرار داریم، به طوری که ۲۸ استان دارای تنش آبی هستند و اگر همین روند مدیریتی وجود داشته باشد، مشخص نیست مقصد بعدی اعتراض کجاست؛ خوزستان، کردستان چهارمحال‌وبختیاری یا زنجان!
واضح است در شرایط اقلیمی موجود، مسئله دیگر اصفهان و یزد نیست، بلکه کشور با بحران و ورشکستگی آبی روبه‌رو شده که بخش شرب، صنعت و کشاورزی به شدت مورد تهدید قرار گرفته است. متأسفانه صدور مجوز‌های فله‌ای برای صنایع در استان‌ها و شهر‌های کم‌آب در دو دهه اخیر، به تنش‌های آبی این استان‌ها دامن زده است، مانند اصفهان و یزد. بخش کشاورزی نیز به دلیل ارتباط مستقیمش با سفره مردم، به شدت مورد تهدید است و دولت باید با برنامه‌های مدون و مشخص، مانع به خطر افتادن امنیت غذایی جامعه شود.
جهاد اراده‌ها برای امنیت غذایی
متأسفانه طی دهه‌های اخیر و با وجود سوء‌مدیریت‌ها و ایرادات وزارت جهادکشاورزی، چندگانگی در مراکز تصمیم‌گیری و ناهماهنگی بین وزارتخانه‌ها در جهت تأمین نیاز‌های یکدیگر، امنیت غذایی در مواردی از حالت مزمن به وضعیت بحرانی رسیده است که تداوم این شرایط می‌تواند کشور را با چالش‌هایی مواجه کند؛ وزارتخانه‌ای که به‌دلیل ارتباط مستقیم با امنیت غذایی کشور و تولید فرآورده‌های کشاورزی و دامی، سهم جدی در سفره مردم دارد و بی‌توجهی به این موضوع، می‌تواند بحران‌های بزرگی برای کشور ایجاد کند. به‌عبارتی تأمین غذای جمعیتی حدود ۹۰میلیون نفر کار بسیار دشواری است که باید بدون هیچ گیر‌و‌گرهی انجام شود.
این موضوع به حدی جدی است که برای درک بهتر آن باید گفت، اگر وزارت جهاد کشاورزی نتواند به‌خوبی از پس تولیدات فعلی برآید، امنیت اجتماعی با مسائل و مشکلات متعددی روبه‌رو خواهد شد. به طور مثال زمانی که قیمت یک محصول در پایتخت دچار نوسان شود، تبعات آن تا دورترین نقاط ایران ادامه می‌یابد، بنابراین بخش زیادی از آرامش کنونی از تأمین مواد غذایی حاصل شده که باید از سوی این مجموعه تأمین شود.
نمونه بارز این اتفاق، کمبود سیب‌زمینی در زمستان سال گذشته بود که به رغم واردات از کشور‌های همسایه همچنان این مشکل رفع نشده و تا فصل برداشت این محصول در شهریور ماه ادامه خواهد داشت.
یکی از مهم‌ترین مواردی که مسئله امنیت غذایی و تولید در بخش کشاورزی را با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو کرده، بحث چندگانگی در مراکز تصمیم‌گیری جهاد کشاورزی است. مثلاً در بخش برق‌و‌آب که اصلی‌ترین چالش به شمار می‌آید، تصمیم‌گیرنده وزارت نیرو است. این وزارتخانه حق دارد بدون برنامه قبلی برق را قطع کند، اما آیا نمی‌داند این کار موجب از بین رفتن محصولی می‌شود که به فناوری پیشرفته آبیاری نیاز دارد؟ یا چطور می‌شود ادعا کنیم حدود ۹۰درصد آب مصرفی در بخش کشاورزی است، اما مدیریت آن با وزارتخانه دیگری باشد؟
خبر‌های رسیده حاکی است قطع برق چاه‌های کشاورزی در پاییز سال گذشته، تولید گندم را که فصل زراعی آن از مهر ماه شروع می‌شود، به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد و پیش‌بینی می‌شود تولید گندم کاهش چشمگیری داشته باشد.
هشدار مدیریت بحران وزارت جهاد نسبت به تبعات خشکسالی و به خطر افتادن امنیت غذایی کشور
در این خصوص، نبی‌الله رشنو، مدیر کل دفتر مدیریت بحران و پدافند غیرعامل وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌و‌گو با پایگاه اطلاع‌رسانی این وزارتخانه ضمن هشدار نسبت به خطر افتادن امنیت غذایی کشور در سال جاری، پیشنهاداتی را برای عبور از این بحران ارائه کرده است. با توجه به اینکه خشکسالی کشور مربوط به امسال و سال گذشته نیست و بیش از پنج سال است ایران دچار خشکسالی و تغییر اقلیم شده است، ارائه چنین راهکار‌هایی در شرایط فعلی بسیار دیرهنگام و غیرمنطقی است چراکه این تدابیر باید در سال‌های گذشته اتخاذ و عملیاتی می‌شد.
رشنو می‌گوید: با توجه به تأکید مقام معظم رهبری بر نامگذاری سال ۱۴۰۴ به عنوان سال «سرمایه‌گذاری برای تولید» جذب سرمایه‌گذاران در بخش کشاورزی نیازمند حمایت‌های ویژه است تا اعتماد آنان به دلیل شرایط پرریسک تولیدات کشاورزی جلب شود.
وی می‌افزاید: تهیه و ابلاغ یک برنامه ملی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی در تمام حوزه‌های کشاورزی و نظارت دقیق بر اجرای آن، به عنوان یک راهبرد بلندمدت، از الزامات مدیریت خشکسالی است. این برنامه باید شامل راهکار‌های فنی، مدیریتی و اجتماعی باشد.
رشنو تصریح می‌کند: پوشش حداکثری مزارع کشور تحت سامانه‌های نوین آبیاری و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته مانند حسگر‌های رطوبت خاک و پهپادهای نظارتی می‌تواند به بهینه‌سازی مصرف آب منجر شود.
وی همچنین تدوین و اجرای الگوی مدیریت مصرف آب در تمام سطوح فردی و اجتماعی را ضروری می‌داند و می‌گوید: آموزش مستمر کشاورزان و بهره‌برداران، همراه با همکاری نهادهای ترویجی و رسانه‌ها از عوامل کلیدی موفقیت در این زمینه است.
مدیرکل دفتر مدیریت بحران وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به بررسی‌های اقلیمی خاطرنشان می‌کند: خشکسالی در سال جاری گسترده‌تر از سال‌های گذشته خواهد بود و مدیریت آن نیازمند رویکردی جامع شامل راهکار‌های فنی (مانند آبیاری هوشمند)، مدیریتی (مانند اصلاح الگوی کشت) و اجتماعی (مانند مشارکت مردمی) است. وجود تجربه موفق نشان داده است ترکیب این راهکار‌ها می‌تواند اثرات خشکسالی را کاهش دهد.
وی پوشش حداکثری بیمه تولیدات کشاورزی را از دیگر راهکار‌های مؤثر برمی‌شمارد و می‌افزاید: مراقبت و توسعه عرصه‌های منابع طبیعی، به‌ویژه تقویت آبخیزداری و جلوگیری قاطعانه از تصرف و تغییر کاربری اراضی ملی و عمومی از سوی سودجویان، باید در مدیریت کلان مورد توجه جدی قرار گیرد.
مهم‌ترین اقدامات برای عبور از بحران خشکسالی در بخش کشاورزی
معاون سابق آموزش و ترویج وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌و‌گو با «جوان» از مهم‌ترین اقدامات این وزارتخانه برای مدیریت مصرف آب سخن می‌گوید و معتقد است: تأمین‌کنندگان اصلی محصولات کشاورزی سال‌هاست با اصلاح بذر‌های مقاوم با خشکی، اصلاح سیستم آبیاری و انتقال کشت برخی محصولات به گلخانه‌ها و کاهش ۹۰ درصدی مصرف آب اقدامات مهمی را انجام داده‌اند. در حال حاضر مشکل این وزارتخانه خرده‌مالکانی هستند که در این سال‌ها زمین‌های کشاورزی‌شان خرد شده است و عملاً انتقال فناوری‌های نوین به این زمین‌های کوچک وجود ندارد و اقتصادی نیست.
سیدجواد قریشی می‌افزاید: بحث کمبود آب و خشکسالی مختص ایران نیست، بلکه سایر کشور‌ها با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. بعد از اتفاقی که در ایام نوروز بر سر لوله انتقال آب اصفهان به یزد افتاد، مسئولان باید متوجه شوند که پیش از سیاسی‌شدن و اوج‌گیری اختلافات استانی باید به دنبال راهکار‌های عملیاتی بروند و دیگر گفتاردرمانی راهگشا نیست. وی تأکید می‌کند: در گذشته کشاورزان به آب به عنوان نهادهای ارزان و مجانی نگاه می‌کردند و میزان مصرف آب برای کشت محصول، برای‌شان مهم نبود. خوشبختانه در سال‌های اخیر اقدامات خوبی در بخش کشاورزی روی داده و کشاورزان خودشان برای کاهش مصرف آب دست به کار شده‌اند.
قریشی می‌گوید: آبیاری باغات به سمت آبیاری تحت فشار رفته و دیگر روش‌های قدیمی که در وسط باغ فواره می‌گذاشتند و بخشی زیادی از آب تبخیر می‌شد، متداول نیست و منسوخ شده است. اکنون آبیاری زیرسطحی در باغات اجرا و آب مستقیم به ریشه نهال و درخت منتقل می‌شود.
مدیریت تولید نیاز به پوست‌اندازی دارد
این کارشناس کشاورزی می‌گوید: مدیریت تولید در وزارت جهاد کشاورزی نیازمند پوست‌اندازی است. باید تحصیلکرده‌های جوان کشاورزی جایگزین نیرو‌های قدیمی شوند و آن نگاه معیشتی که مدیران سنتی داشتند، جایگزین نگاه تجاری و با افزایش بهره‌وری مدیریت بخش کشاورزی متحول شود.
وی می‌افزاید: باید وزارت جهاد کشت محصولات آب‌بر را محدود کند چراکه بسیاری از این محصولات به منظور صادرات و کسب درآمد‌های ارزی و دلاری کشت می‌شوند. باید در شیوه تولید برنج تجدیدنظر شود. باید تولید برنج از برقابی به سمت خشکابی برود و برنج را مشابه گندم بکارند تا ۷۰ تا ۸۰ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی شود.
قریشی فرهنگ‌سازی و تشویق کشاورزان را به مدیریت در مصرف آب مهم می‌داند و معتقد است: با مدیریت می‌توان روند‌های غلط و سنتی را اصلاح کرد. وی در پاسخ به اینکه چگونه می‌شود کشت محصولات آب‌بر را کاهش داد یا الگوی کشت را اصلاح کرد؟ چراکه وزارت جهاد باید بودجه‌ای در اختیار داشته باشد تا بتواند مانع کشت محصولی شود و مابه‌التفاوت آن را به کشاورز بپردازد، می‌افزاید: اکنون آب به صورت حجمی در اختیار کشاورز قرار می‌گیرد. به عبارتی، برابر با حجم آبی که در اختیار بهره‌بردار است، وی تصمیم می‌گیرد چه محصولی را و به چه میزان بکارد، بنابراین به راحتی این وزارتخانه می‌تواند تولید این محصولات را محدود کند.
بلایی به نام خرده‌مالکی‌ها
این کارشناس کشاورزی می‌گوید: متأسفانه خطایی استراتژیک در بخش کشاورزی اتفاق افتاده که موجب خرد شدن زمین‌های کشاورزی شده و همین امر مانع ورود تکنولوژی جدید به باغات و زمین‌های کشاورزی شده است. خرده‌مالکی بحران فعلی این وزارتخانه و بلایی است که در این سال‌ها بر سر این بخش نازل شده است. واحد‌های کوچک‌مقیاس مصرف آب بالایی دارند و مشکلاتی را برای این بخش به وجود آورده‌اند.
قریشی می‌افزاید: تغییر کاربری باغات و زمین‌های زراعی یکی دیگر از بلا‌هایی بوده که به جان کشاورزی ایران افتاده است. متجاوزان با همدستی برخی مدیران و مسئولان و با استفاده از خلأ‌های قانونی، بسیاری از زمین‌های کشاورزی درجه۱و۲ در اطراف شهر‌ها را تصرف می‌کنند و با خشکاندن درختان و گیاهان‌شان، به جای آنها آهن و سیمان می‌کارند تا آپارتمان برداشت کنند. هر چند دسترسی به ماهواره‌های رصد زمین‌های کشاورزی، کوچک‌ترین تغییر در زمین‌ها را مشخص می‌کند، اما گویی هنوز اراده‌ای برای استفاده از این تکنولوژی و برخورد با ویرانگران وجود ندارد. اکنون بهترین زمین‌های کشاورزی با همین سوءاستفاده‌ها در حال تخریب هستند. با طرح ساخت مسکن ملی و تبدیل زمین‌های کشاورزی به مسکونی هم ضربه مهلک دیگری به زمین‌های زراعی و امنیت غذایی کشور وارد شده است. باید به این موضوع توجه کرد که ساختمان‌ها و خانه‌های بهداشت زیادی در بسیاری از روستا‌ها ساخته شده‌اند، اما به‌دلیل کاهش منابع آبی و تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی و نبود شغل مناسب، اکنون خالی از سکنه هستند. وی در پایان می‌گوید: علاوه بر موارد فوق، کشت فراسرزمینی و قراردادی باید جدی گرفته شود تا با آرامش از بحران خشکسالی عبور کنیم و امنیت غذایی کشور دچار بحران نشود.
