جوان آنلاین: خاک نقره‌ای جزیره هرمز را تمام کردند، روی سی وسه پل در روز روشن یادگاری می‌نویسند و از آن بدتر فیلمساز کشور به بنای تاریخی که لوکیشن فیلمبرداری بوده آسیب زده‌است. این جنایات در حق میراث فرهنگی و فضای سبز در حالی به شکل عادی در کشور ما اتفاق می‌افتد که معمولاً در بسیاری از کشور‌ها چنین مواردی جرم‌انگاری شده و مجازات‌های سنگینی در پی دارد که برخلاف کشور ما این مجازات‌ها اعمال هم می‌شود. رفتاری مثل برداشتن خاک و سنگ از طبیعت حفاظت‌شده، یادگاری‌نویسی روی آثار تاریخی، شکستن نرده، دیوار یا حفاظ آثار باستانی، آتش زدن درخت یا روشن‌کردن آتش در طبیعت یا ریختن زباله در طبیعت از جمله مواردی است که در بسیاری از کشور‌ها با مجازات همراه است. مجازات‌های مربوط به تخریب آثار باستانی و حفاظت‌شده در سراسر جهان بسته به نظام حقوقی هر کشور، شدت جرم و ارزش فرهنگی و تاریخی اثر متفاوت است. این مجازات‌ها معمولاً با هدف بازدارندگی، جبران خسارت و حفظ میراث فرهنگی بشری طراحی شده‌اند.
سازوکار‌های قانونی غرب
از جمله کشور‌های غربی که تخریب یا سرقت آثار باستانی را جرم‌انگاری کرده ایالات متحده امریکاست که به موجب قانون حفاظت از منابع باستان‌شناسی (Archaeological Resources Protection Act – ARPA) مصوب ۱۹۷۹، تا ۱۰۰ هزار دلار مجازات و تا پنج سال حبس را برای اولین تخلف در این خصوص منظور کرده‌است. در موارد شدید مثل تخریب عمدی محدوده‌های مهم، جریمه‌ها می‌توانند به ۲۵۰ هزار دلار و حبس تا هفت سال افزایش یابد و اگر خسارت مالی بیش از ۵۰۰ دلار باشد، جرم به سطح فدرال ارتقا پیدا می‌کند. از مثال‌های اخیر اجرای این قانون تخریب یک محدوده بومی در یوتا است که منجر به مصادره ابزار مثل بیل مکانیکی و جریمه اضافی برای بازسازی شد. همچنین در ایالات متحده قوانین ایالتی نیز در این خصوص وجود دارد، مثلاً در برخی ایالت‌ها مثل کالیفرنیا، جریمه تا ۱۰ هزار دلار و حبس تا یک سال برای تخریب آثار محلی اضافه می‌شود. از سوی دیگر حتی برداشتن خاک و سنگ از مناطق طبیعی حفاظت‌شده نیز در امریکا مجازات در پی دارد؛ مثلاً قانون پارک‌های ملی (National Park Service Regulations) برداشتن خاک یا سنگ از پارک‌های ملی (مثل یوسمیتی یا گرند کنیون) ممنوع است و تا ۵ هزار دلار جریمه و تا شش ماه حبس برای تخلف سبک مانند برداشتن مقدار کم برای استفاده شخصی در پی دارد، ولی اگر به‌عنوان سرقت منابع طبیعی یا آسیب به مکان‌های تاریخی منجر شود، می‌تواند تا ۱۰۰ هزار دلار جریمه و تا پنج سال حبس و مصادره ابزار و مواد برداشته‌شده منجر شود؛ مثلاً در سال ۲۰۱۹، فردی که سنگ از گرند کنیون برداشت به هزار دلار جریمه و سه ماه حبس تعلیقی محکوم شد.
در بریتانیا نیز به موجب قانون آثار باستانی و مناطق باستان‌شناسی (Ancient Monuments and Archaeological Areas Act) ۱۹۷۹ تخریب عمدی آثار ثبت‌شده تا هفت سال حبس و جریمه نامحدود مالی دارد که دادگاه بر اساس شدت خسارت تصمیم می‌گیرد مثلاً تخریب بخشی از دیوار هادریان می‌تواند جریمه‌ای چند صد هزار پوندی داشته‌باشد. در شرایط آسیب غیرعمد مثل ساخت‌وساز بدون مجوز مجازات تا ۵۰ هزار پوند جریمه و تا دو سال حبس قابل‌تغییر است. همچنین متخلف ملزم به پرداخت هزینه‌های مرمت است که ممکن است به میلیون‌ها پوند بالغ شود. از سوی دیگر قوانین محلی نیز در این خصوص وجود دارد؛ مثلاً در اسکاتلند، قانون حفاظت از میراث اسکاتلند جریمه‌هایی تا ۵۰۰ هزار پوند برای تخریب سایت‌هایی مثل استون‌هنج اسکاتلندی (Callanish Stones) پیش‌بینی کرده است. از سوی دیگر براساس قانون حفاظت از طبیعت ۱۹۸۱ (Wildlife and Countryside Act) و قوانین مناطق حفاظت‌شده برداشتن خاک یا سنگ از مناطق طبیعی حفاظت‌شده مثل پارک ملی Lake District یا مکان‌های میراث جهانی مثل سواحل ژوراسیک می‌تواند تا ۵ هزار پوند جریمه برای تخلفات سبک و اگر به اکوسیستم آسیب بزند یا بخشی از سایت میراثی باشد، تا ۲۰ هزار پوند جریمه و تا شش ماه حبس و الزام به بازگرداندن مواد یا جبران خسارت را در پی خواهد داشت؛ مثلاً در سواحل ژوراسیک، حتی برداشتن یک سنگ فسیل‌دار جریمه ۲ هزارو ۵۰۰ پوندی داشته‌است.
به موجب قانون حفاظت از میراث ۱۹۸۴ (Heritage Act) استرالیا تخریب آثار بومی یا تاریخی در سطح فدرال و ایالتی، تا یک میلیون دلار جریمه برای شرکت‌ها و ۱۰۰ هزار دلار برای افراد، به همراه تا پنج سال حبس به دنبال دارد. همچنین آسیب غیرعمد تا ۵۰ هزار دلار جریمه و الزام به بازسازی به همراه خواهد داشت و ابزار تخریب و هرگونه اثر کشف‌شده نیز ضبط می‌شود. از سوی دیگر قانون حفاظت از محیط‌زیست و تنوع زیستی ۱۹۹۹ (EPBC Act) و قوانین ایالتی برداشتن خاک یا سنگ از پارک‌های ملی مثل اولورو یا کاکادو تا ۱۰ هزار دلار جریمه برای افراد و ۵۰ هزار دلار برای شرکت‌ها در پی دارد و اگر برای مقاصد تجاری باشد، مثل استخراج غیرقانونی، تا یک میلیون دلار جریمه و تا هفت سال حبس به همراه مصادره مواد و ابزار می‌تواند در پی داشته باشد؛ مثلاً برداشتن سنگ از اولورو جریمه ۲ هزارو ۵۰۰ دلاری و عذرخواهی عمومی را در پی داشته‌است.
فرانسه در خصوص تخریب آثار ثبت‌شده، قانونی به نام قانون میراث (Code du Patrimoine) دارد که براساس آن تخریب عمدی آثار ثبت‌شده تا هفت سال حبس و جریمه ۱۰۰ هزار یوروی در پی دارد و اگر خسارت جبران‌ناپذیر باشد (مثل تخریب یک قلعه قرون‌وسطایی)، جریمه به ۱۵۰ هزار یورو افزایش پیدا می‌کند، آسیب غیرعمدی نیز می‌تواند تا ۷۵ هزار یورو جریمه و تا سه سال حبس در پی داشته‌باشد. همچنین به عنوان اقدامات تکمیلی متخلف باید هزینه مرمت را بپردازد و ممکن است مجوز فعالیت‌های ساختمانی‌اش لغو شود، مثلاً تخریب بخشی از یک سایت گالی- رومی می‌تواند منجر به جریمه ۱۲۰ هزار یورویی و پنج سال حبس شود. از سوی دیگر برداشتن خاک یا سنگ از مناطق حفاظت‌شده مثل پارک ملی کالانک یا سایت‌های یونسکو به موجب قانون محیط‌زیست (Code de lEnvironnement) و قوانین میراث طبیعی می‌تواند تا هزارو ۵۰۰ یورو جریمه برای برداشت شخصی در پی داشته‌باشد و اگر به اکوسیستم آسیب بزند یا تجاری باشد، تا ۱۵۰ هزار یورو جریمه و تا دو سال حبس به همراه الزام به جبران خسارت زیست‌محیطی در پی دارد؛ مثلاً برداشت از سواحل حفاظت‌شده (مثل کورسیکا) جریمه‌ای تا ۳ هزار یورو دارد.
در آلمان هر چند قانون حفاظت از آثار تاریخی (Denkmalschutzgesetz) در سطح فدرال پایه‌گذاری شده ولی هر ایالت (Bundesland) نیز نسخه خاص خود را دارد. براساس این قانون تخریب عمدی آثار ثبت‌شده تا پنج سال حبس و بین ۵ هزار تا ۵۰ هزار یورو جریمه، بسته به ارزش اثر را برای مجرم در پی دارد مثلاً تخریب بخشی از دیوار برلین (به‌عنوان اثر تاریخی) می‌تواند حداکثر مجازات را داشته باشد. در مورد آسیب‌های جزئی یا غیرعمد مثل یادگاری‌نویسی جریمه بین ۵۰۰ تا ۵ هزار یورو است. برای مثال، نوشتن روی یک کلیسای گوتیک در بایرن جریمه ۲ هزار یورویی داشته‌است. از سوی دیگر، اما تخریب سازه‌های حفاظت‌شده بزرگ تا ۱۰ هزار یورو جریمه و تا سه سال حبس، به همراه الزام به پرداخت هزینه مرمت در پی دارد که می‌تواند تا صد‌ها هزار یورو برسد و به عنوان اقدامات تکمیلی مصادره ابزار جرم و ممنوعیت فعالیت در نزدیکی مکان‌های تاریخی را نیز می‌تواند در پی داشته باشد. البته اگر تخریب به‌عنوان بخشی از جنایت سازمان‌یافته مثل قاچاق آثار شناسایی شود، مجازات تحت قانون کیفری تا ۱۰ سال حبس می‌تواند افزایش پیدا می‌کند. همچنین برداشتن خاک یا سنگ از مناطق حفاظت‌شده مثل جنگل سیاه (Black Forest) یا پارک ملی باواریا به موجب قانون حفاظت از طبیعت (Bundesnaturschutzgesetz - BNatSchG) بین ۵۰ تا ۵ هزار یورو جریمه برای برداشت مقدار کم بسته به منطقه و ارزش اکولوژیکی در پی دارد و اگر به‌عنوان تخریب عمدی یا برداشت تجاری باشد، تا ۵۰ هزار یورو جریمه و تا سه سال حبس و مصادره مواد و ابزار می‌تواند به دنبال داشته‌باشد؛ مثلاً برداشتن سنگ از یک ذخیره‌گاه طبیعی در راینلاند جریمه ۵۰۰ یورویی داشته‌است.
مجازات آسیب به آثار باستانی در نظام حقوقی اسلامی
در کشور‌هایی که قوانین شرعی با قوانین مدنی تلفیق شده‌اند، حفاظت از میراث فرهنگی و محیط‌زیست با استناد به اهمیت حفظ تاریخ و هویت اسلامی نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.
در عربستان سعودی به موجب قانون نظام آثار و متاحف (۱۴۳۴ هـ) تخریب آثار تا هفت سال حبس و تا ۵ میلیون ریال سعودی (حدود ۳/۱ میلیون دلار) جریمه در پی دارد، همچنین قاچاق این آثار تا ۱۰ سال حبس و تا ۱۰ میلیون ریال جریمه، به همراه مصادره آثار در پی خواهد داشت؛ مثلاً تخریب یک محوطه باستانی در العلا می‌تواند حداکثر مجازات را داشته باشد. همچنین به موجب نظام حفاظت از محیط‌زیست (۱۴۲۵ هـ) برداشتن خاک یا سنگ از مناطق حفاظت‌شده مثل پارک ملی عسیر یا مکان‌های باستانی تا ۵۰۰هزار ریال (حدود ۱۳۳ هزار دلار) جریمه و تا سه سال حبس در صورت آسیب به مکان‌های طبیعی یا تاریخی و مصادره اموال را می‌تواند در پی داشته باشد.
مصر نیز در خصوص حفاظت از آثار باستانی خود قانونی به نام قانون حفاظت از آثار باستانی دارد که در ۱۹۸۳ اصلاحاتی در آن انجام شد و در این قانون تخریب آثار باستانی تا هفت سال حبس و تا یک میلیون پوند مصری حدود ۲۰ هزار دلار جریمه در پی دارد، همچنین قاچاق آثار، حبس ابد و تا ۵ میلیون پوند جریمه در پی دارد و مثلاً آسیب به اهرام یا معابد کارناک می‌تواند مجازات حداکثری داشته‌باشد. همچنین به موجب قانون حفاظت از محیط‌زیست ۱۹۹۴ برداشتن خاک یا سنگ از مناطق حفاظت‌شده مثل صحرای سفید یا سواحل سینا اگر به محل تاریخی مرتبط باشد تا ۵۰ هزار پوند مصری (حدود هزار دلار) جریمه و تا دو سال حبس به همراه مصادره و جبران خسارت در پی دارد.
در اردن نیز براساس قانون آثار مصوب ۱۹۸۸ تخریب آثار باستانی یک تا سه سال حبس و حداقل ۳ هزار دینار حدود ۴ هزارو ۲۰۰ دلار جریمه در پی دارد که براساس ارزش اثر افزایش پیدا می‌کند، همچنین در این کشور تقلید یا تجارت آثار جعلی تا ۱۰ هزار دینار جریمه و مصادره اموال را نیز در پی دارد.
سازوکار‌های قانونی نظام حقوقی غیرغربی
می‌توان گفت برخی از کشور‌های شرقی ترکیبی از قوانین فوق یا قوانین بومی خود را در خصوص حراست از آثار تاریخی خود دارند. در هند براساس قانون آثار باستانی ۱۹۵۸ تخریب آثار را تا دو سال حبس و تا ۱۰۰ هزار روپیه (حدود هزارو ۲۰۰ دلار) جریمه و مجازات می‌کند و در موارد شدید، مصادره اموال نیز ممکن است. همچنین به موجب قانون حفاظت از جنگل‌ها ۱۹۸۰ و قانون تنوع زیستی ۲۰۰۲ برداشتن خاک یا سنگ از پارک‌های ملی (مثل جیم کوربت یا رانتامبور) تا ۱۰ هزار روپیه (حدود ۱۲۰ دلار) جریمه برای تخلف سبک و در موارد شدید یا تجاری تا سه سال حبس و تا ۵۰ هزار روپیه جریمه در پی خواهد داشت.
در چین نیز به موجب قانون حفاظت از میراث فرهنگی ۱۹۸۲ و اصلاحات انجام شده در ۲۰۱۷ تخریب آثار را تا ۵۰۰ هزار یوآن (حدود ۷۰ هزار دلار) جریمه و تا ۱۰ سال حبس مجازات می‌کند، البته در صورت قاچاق، مجازات می‌تواند به مصادره کامل اموال و اعدام برسد. همچنین به موجب قانون اصلاح‌شده حفاظت از محیط‌زیست ۱۹۸۹ برداشتن خاک یا سنگ از مناطق حفاظت‌شده مثل کوه‌های هوانگ‌شان یا دیوار بزرگ تا ۱۰ هزار یوآن (حدود هزارو ۴۰۰ دلار) جریمه برای برداشت شخصی و تا هفت سال حبس و تا ۱۰۰ هزار یوآن جریمه اگر برای اهداف تجاری یا تخریبی باشد، به همراه مصادره کامل اموال در پی خواهد داشت.
در ژاپن به موجب قانون حفاظت از دارایی‌های طبیعی (۱۹۵۰) برداشتن خاک یا سنگ از پارک‌های ملی مثل فوجی- هاکونه تا ۵۰۰ هزار ین (حدود ۳ هزارو ۳۰۰ دلار) جریمه و در موارد شدید تا شش ماه حبس به همراه الزام به بازگرداندن مواد برداشت شده در پی خواهد داشت.
برزیلی‌ها در خصوص برداشتن خاک یا سنگ از آمازون یا پارک ملی پانتانال به موجب قانون جرائم زیست‌محیطی ۱۹۹۸ ممکن است تا ۵۰ هزار رئال (حدود ۹ هزار دلار) جریمه و اگر به اکوسیستم آسیب بزند تا سه سال حبس افراد را محکوم کنند.
سازوکار‌های نظام حقوقی بین‌المللی
در سطح جهانی نیز، کنوانسیون‌های بین‌المللی نقش مهمی در حفاظت از آثار باستانی دارند و کشور‌ها را ملزم به تدوین قوانین داخلی می‌کنند. مثلاً کنوانسیون لاهه ۱۹۵۴ تخریب عمدی میراث فرهنگی در زمان جنگ را جرم جنگی می‌داند که می‌تواند منجر به حبس طولانی‌مدت تا ۳۰ سال شود، به ویژه اگر این کار بخشی از استراتژی پاکسازی فرهنگی باشد، نمونه آن محاکمه احمد المهدی در دیوان کیفری بین‌المللی (ICC) بود که به دلیل تخریب آثار تمبوکتو در مالی به ۹ سال حبس محکوم شد. یا کنوانسیون یونسکو ۱۹۷۰ کشور‌ها را موظف می‌کند تا قاچاق و تخریب آثار را جرم‌انگاری کنند. مجازات‌ها به قوانین داخلی کشور‌ها بستگی دارد، اما معمولاً شامل مصادره آثار و جریمه‌های سنگین است. مجازات‌ها در دنیا از جریمه‌های سبک مثل ۵۰ یورو در آلمان برای برداشتن سنگ تا حبس طولانی مثل ۳۰ سال حبس در ICC و حتی اعدام در چین برای قاچاق متغیر است ولی هدف اصلی، حفاظت از هویت فرهنگی و تاریخی بشریت است.
قوانین ایران در حمایت از آثار باستانی و محیط‌زیست
با وجود تخریب‌ها و تجاوز‌هایی که به آثار تاریخی و منابع طبیعی در کشور ما اتفاق می‌افتد، ولی به نظر می‌رسد، خیلی مشکل قانونی در این خصوص وجود ندارد، چراکه در ایران نیز قوانین مختلفی برای مقابله با چنین اتفاقاتی پیش‌بینی شده‌است. مثلاً ماده ۵۵۸ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) تخریب یا آسیب به آثار تاریخی ثبت‌شده را جرم می‌داند. مجازات شامل یک تا ۱۰ سال حبس و جبران خسارت است؛ مثلاً در سال ۱۳۹۸، فردی که روی یک کتیبه ساسانی یادگاری نوشته بود به شش ماه حبس و جریمه محکوم شد. یا در مورد برداشتن خاک یا سنگ از مناطق حفاظت‌شده سازمان محیط‌زیست (مثل پارک ملی گلستان یا کویر لوت) قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع (۱۳۴۶) و آیین‌نامه‌های محیط‌زیست را داریم که جریمه نقدی متناسب با خسارت (معمولاً بین یک تا ۱۰ میلیون تومان) و حبس تعزیری تا یک سال در موارد شدید یا تکرار جرم را به همراه الزام به جبران خسارت و بازسازی در پی دارد. در مورد آتش‌زدن عمدی جنگل یا درخت، قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع ۱۳۴۶ را داریم که از سه ماه تا سه سال حبس و جریمه نقدی متناسب با خسارت را در پی دارد. یا در مورد آتش‌سوزی عمدی اموال عمومی ماده ۶۷۵ قانون مجازات دو تا پنج سال حبس را پیش‌بینی کرده‌است. همچنین به موجب قانون مدیریت پسماند ۱۳۸۳ ریختن زباله در طبیعت، جریمه نقدی بسته به میزان و مکان در پی دارد و تخلیه گسترده نخاله غیرقانونی، تا یک سال حبس و جریمه مضاعف می‌تواند در پی داشته‌باشد. همچنین قانون حفاظت از محیط‌زیست، ریختن زباله در محل‌های حفاظت شده را با جریمه مجازات کرده‌است. با وجود همه این قوانین به نظر می‌رسد ناچیز بودن جرائم مالی و عدم اهتمام و اجرای درست قانون دلیل اصلی باشد که موجب‌شده این قوانین متنوع نتواند به خوبی جلوی تخریب آثار باستانی و مناطق حفاظت شده را در کشور ما بگیرد.
