جوان آنلاین: قطعی‌های مکرر برق در مراکز صنعتی ایران، نه تنها منجر به رکود تولید شده بلکه بر تورم اقلام مصرفی و کالا‌های مادر نیز تأثیرگذار بوده است، در این بین وعده‌های دولت، وزارت نیرو، شرکت توزیع برق، شرکت خدماتی شهرک‌ها و سایر مراجع تأثیرگذار در تولید و توزیع انرژی یا مطالبه حقوق تولید‌کنندگان، هیچ‌گاه محقق نشد. این بحران انرژی، با کاهش رقابت‌پذیری اقتصادی تعداد زیادی از واحد‌های تولیدی را به تعطیلی کشانده است.
منابع تولید برق در ایران و جهان چگونه است؟
تأمین برق کافی و پایدار برای جامعه، اقتصاد و صنعت یکی از نیاز‌های اساسی هر کشور است، بنابر این کشور‌ها برای تأمین انرژی خود از منابع متعددی بهره می‌برند که بهره‌وری از این منابع وابسته به منابع طبیعی و فناوری‌های موجود در هرکشور است. بر اساس گزارش‌های سازمان بین‌المللی انرژی (IEA)، از میان منابع تولید، ذغال‌سنگ بیشترین سهم را که معادل ۳۸/ ۱ درصد است به خود اختصاص داده، در جایگاه بعدی گاز طبیعی با سهمی برابر ۲۳/ ۲ درصد است و هیدروالکتریسیته یا انرژی برق آبی با سهمی معادل ۱۵/ ۹ درصد در رتبه سوم قرار دارد. انرژی‌های تجدیدپذیر ۲۰ درصد از سهم تولید برق جهان را برعهده دارند که این رقم به صورت ممتد در حال رشد است. در انتها انرژی هسته‌ای قرار می‌گیرد که حدود ۱۱ درصد از تأمین را برعهده دارد. در ایران مازاد بر منابع طبیعی و فناوری‌های موجود، تحریم‌ها و سرمایه‌گذاری خارجی نیز در انتخاب منبع تولید برق دخیل هستند. نیروگاه‌های حرارتی که از سوخت‌های فسیلی بهره می‌برند، بیشترین نقش را در تولید برق ایران ایفا کرده و با حدود ۳۰ هزار مگاوات ظرفیت تولید روزانه، ۸۰ درصد برق کشور را تأمین می‌کنند. نیروگاه هسته‌ای بوشهر با تجزیه اورانیوم ظرفیت تولید برق روزانه ۲ هزار مگاواتی دارد و نیروگاه‌های آبی نیز می‌توانند حدود هزارمگاوات برق روزانه تولید کنند و تولید برق از طریق نیروی باد روزانه به حدود ۶۰۰ مگاوات می‌رسد. نیروگاه‌های خورشیدی در سال‌های اخیر در کشور رونق گرفته‌اند و می‌توانند روزانه حدود ۲۰۰ مگاوات برق تولید کنند. درحال حاضر، نیروگاه‌های انرژی دریایی در ایران به صورت آزمایشی و در مقیاس کوچک عمل می‌کنند و سهم آنها در تولید برق کشور بسیار کم است. تولید برق از انرژی دریایی در ایران هنوز در مراحل ابتدایی است و به طور قابل توجهی این نیروگاه‌ها تولید برق روزانه ندارد. در حالی که کشور‌های پیشرفته سال‌هاست بر توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری کرده‌اند، سهم این نوع انرژی‌ها در ایران همچنان کمتر از ۲درصد از کل تولید برق کشور است. این در حالی است که با وجود منابع عظیم خورشیدی و بادی، ایران پتانسیل بالایی برای تولید برق از منابع پاک دارد با این حال طی سال‌های اخیر، سیاستگذاری‌های نادرست و حمایت نکردن از سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی باعث شده، بسیاری از پروژه‌های تجدیدپذیر نیمه‌کاره رها شوند یا اصلاً به مرحله اجرا نرسند. در نهایت سهم تولید برق ایران از گاز طبیعی ۷۱/ ۸ درصد، نفت ۲۶/ ۲ درصد، زغال سنگ ۷/ ۰ درصد، انرژی هسته‌ای ۷/ ۰ درصد، هیدروالکتریسیته ۴/ ۰ درصد و انرژی‌های تجدیدپذیر ۲/ ۰ درصد است.
میزان مصرف برق در ایران و جهان
بر اساس اخرین آمار منتشر شده از ENERDATA در سال اخیر مصرف انرژی در جهان با سرعت بیشتری نسبت به گذشته افزایش یافته است. کشور‌های عضو بریکس که به طور کلی سهم ۴۲ درصدی از مصرف جهانی انرژی دارند، با رشد ۵/ ۱ درصدی در مصرف انرژی، بیشترین تأثیر در افزایش مصرف انرژی جهانی را عهده‌دار شدند. در چین نیز مصرف انرژی با رشد ۶/۶ درصدی دوبرابر میانگین مصرف این کشور در سال‌های ۲۰۱۰- ۲۰۱۹ بود. مصرف انرژی در هند و برزیل نیز ۵/ ۱ درصد و ۳/ ۳ درصد افزایش یافت و در روسیه با ۳/ ۰ درصد تقریباً ثابت ماند، امریکا نیز توانست میزان مصرف خود را با مصرف بیشتر نفت برای حمل و نقل و مصرف کمتر برق برای سرمایش و کاهش مصرف ذغال سنگ، ثابت نگه‌دارد. با این حال مصرف انرژی در افریقای جنوبی به دلیل مشکلات تأمین ۱/ ۲ درصد کاهش یافت. همچنین مصرف انرژی در کشور‌های سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) ۱/ ۵ درصد برای دومین سال متوالی کاهش یافت. این کاهش مصرف به دلیل رشد اقتصادی کند و فعالیت صنعتی ضعیف بود. اتحادیه اروپا، ژاپن و کره جنوبی نیز به ترتیب ۴/ ۲ درصد، ۳/ ۵ درصد و ۲/ ۸ درصد کاهش مصرف داشتند. در مقابل خاورمیانه شاهد افزایش ۳/ ۷ درصدی مصرف انرژی به خصوص در ایران و امارات متحده عربی بود. این در حالی است که مصرف برق شهرک‌های صنعتی ایران در سال‌های اخیر تغییرات قابل توجهی داشته و به دلیل مشکلات تأمین برق و قطعی‌های مکرر، بسیاری از صنایع با کاهش ظرفیت تولید مواجه شده‌اند. به عنوان مثال، در تابستان ۱۴۰۳، فشار بی‌برقی موجب کاهش ۳۰درصدی تولید در شهرک‌های صنعتی شد. همچنین، برخی صنایع به دلیل عدم تأمین برق کافی، مجبور به تعطیلی موقت شده‌اند. گفتنی است شهرک‌های صنعتی ایران روزانه حدود ۳هزار مگاوات برق مصرف می‌کنند. این میزان مصرف برق تنها حدود ۴/ ۵درصد از کل مصرف برق کشور را تشکیل می‌دهد.
دلیل قطعی برق افزایش مصرف انرژی است! واقعیت یا سرپوش؟
همانطور که گفته شد مصرف برق در ایران روندی افزایشی داشته، اما تنها افزایش مصرف منجر به قطع مستمر برق در شرایط کنونی شده؟ چندی پیش وزیر نیرو به شدت بالای مصرف انرژی در ایران در مقایسه با متوسط جهانی معترض شد و گفت شدت مصرف انرژی در ایران دو برابر متوسط جهانی و چهاربرابر متوسط کشور‌های توسعه یافته است. به طور کلی می‌خواهیم بدانیم، افزایش مصرف غالباً اتفاقی مثبت است یا بیشتر تأثیری منفی بر کشور دارد؟ کاهش مصرف انرژی به معنای تعادل بین تولید و مصرف انرژی نیست، کاهش مصرف انرژی می‌تواند منجر به کاهش آلودگی هوا، صرفه جویی در منابع طبیعی یا کاهش هزینه دولت‌ها باشد در حالی که معنای کاهش تولید صنعتی، بیکاری و در نهایت کاهش تولید ناخالص داخلی را نیز به همراه می‌آورد. کاهش مصرف برق در صورتی مفید واقع می‌شود که متأثر از عملکرد هوشمندانه و فناوری‌های پیشرفته باشد تا بهره‌وری به صورت مفید افزایش یابد و تولید و اقتصاد آسیب نبیند. درحال حاضر چند مشکل اساسی به قطعی برق دامان می‌زند و افزایش مصرف تنها این مشکلات را بیش از پیش عیان می‌سازد، بسیاری از زیرساخت‌های تولید و انتقال برق در ایران فرسوده شده‌اند و نیاز به نوسازی دارند. همچنین ظرفیت‌های تولید برق نسبت به نیاز‌های فزاینده کشور کافی نیست و مشکلات در خطوط انتقال برق و تلفات بالا در سیستم برق‌رسانی به این مشکل دامن می‌زنند. تحریم‌ها و نبود سرمایه‌گذاری خارجی حل مشکلات زیر ساختی را با چالشی جدی مواجه می‌سازد. در وهله بعدی می‌توان وابستگی زیاد به سوخت‌های فسیلی مانند گاز و نفت را عنوان کرد که ظرفیت تولید را محدود می‌کنند. این وابستگی به منابع فسیلی یکی از چالش‌های بزرگ در تأمین برق پایدار است از طرف دیگر سهم تولید برق از منابع تجدیدپذیر در ایران بسیار پایین است و استفاده ناکافی از فناوری‌های نوین مانند انرژی خورشیدی و بادی فرصت‌های بهبود این ناترازی را کاهش داده است. همچنین نمی‌توان از نقش مدیریت صنعت برق در سال‌ها و خصوصاً در دولت‌های گذشته چشم‌پوشی کرد. بسیاری از کارشناسان و فعالان حوزه انرژی بر این باورند که بحران فعلی بیش از هر چیز ناشی از ضعف در برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های کلان است. برخی تصمیمات، مانند تأخیر در اجرای طرح‌های توسعه نیروگاهی، عدم‌سرمایه‌گذاری کافی در بخش تولید و توزیع برق و حتی نبود هماهنگی بین بخش‌های مختلف وزارت نیرو، همه و همه دست به دست هم داده‌اند تا شبکه برق کشور بیش از هر زمان دیگری آسیب‌پذیر شود.
عمق آسیب قطع برق بر پیکر صنعت چقدر است؟
با قطعی گسترده برق صنایع از سال ۱۴۰۰ مباحث مربوط به خسارات ناشی از قطعی برق به واحد‌های تولیدی به انحای مختلف مورد توجه قرار گرفت، امروزه تردیدی در تأثیر مستقیم قطعی برق بر شاخص‌های ارزیابی اقتصادی وجود ندارد و دسترسی یا عدم دسترسی به انرژی یکی از مؤلفه‌های اثرگذار قطعی بر رشد یا رکود فعالیت‌های اقتصادی محسوب می‌شود. برای مثال، ارزیابی شاخص مدیران (خرید شامخ) نشانگر آن است که با بهبود وضعیت دسترسی به برق شرایط بنگاه‌ها مناسب‌تر شده به گونه‌ای که در ارزیابی این شاخص در مهرماه ۱۴۰۳ شاخص تعدیل شده بخش صنعت بعد از رکود عمیق هفت‌ماهه با بهبود تأمین برق رشد داشته و از ۴۷/ ۸ در شهریورماه به ۵۴/ ۵ در مهرماه رسیده است. در حالی که گزارش‌های این شاخص نشان می‌دهد از خرداد به واسطه قطعی برق اغلب کارخانه‌ها در ظرفیت‌های پایین‌تر از توان تولیدی فعال بودند. بنا بر محاسبات انجام شده زیان روزانه قطعی برق در بخش صنعت به قیمت سال ۱۴۰۲ بیش از ۵هزارو۸۴۳میلیاردتومان تعیین شده و این رقم برای سال‌جاری با احتساب تورم حدود ۸هزار میلیارد تومان برآورده می‌شود. در گزارشی که از سوی کمیسیون صنعت در دی ماه ۱۴۰۳ منتشر شد، خسارت هر روز قطعی برق صنعت در سال ۱۴۰۳ برابر با ۹هزارو ۲۱۸ میلیاردتومان محاسبه شده است در بین رشته‌های فعالیت صنعتی، سه صنعت اول تا سوم به لحاظ میزان خسارت عبارتند از: صنعت تولید فلزات پایه با خسارت روزانه ۹۰۰میلیاردتومان، صنعت مواد شیمیایی با خسارت روزانه ۶۶۰میلیاردتومان و صنعت تولید فرآورده‌های معدنی غیر فلزی با خسارت روزانه ۶۲۴ میلیاردتومان.
وضعیت برق در شهرک‌های صنعتی
علی تقی نوه‌سی از صنعتگران شهرک صنعتی شمس‌آباد در گفت‌و‌گو با «جوان» گفت: «در سال‌های گذشته قطعی برق در فصول گرم سال اتفاق می‌افتاد، همانطور که امسال نیز دو روز در هفته به صورت کامل قطع برق داشتیم منتهی امر امسال به طور غیر منتظره‌ای با قطعی برق و گاز در فصول سرد مواجه شدیم، قطع گازدر ابتدا به صورتی بود که حتی گرمایش مجموعه نیز به مشکل خورد و امکان گرم کردن محیط را نداشتیم چه برسد به استفاده از گاز فشار قوی، در حال حاضر در اسفند ۱۴۰۳ هر روزه از ۵ عصر تا ۱۰ شب برق‌ها قطع می‌شوند از دو هفته پیش یک روز در هفته نیز به صورت قطعی کامل در نظر گرفته شد، هفته پیش هم اعلام کردند دو روز قطعی کامل به همراه قطع هر روزه ۵ تا ۱۰ را خواهیم داشت، این در حالی است که در انتهای سال به سر می‌بریم و قطعی برق، به معنای قطعی یا کاهش تولید است و عدم برآورده کردن نیاز بازار نه تنها به تولید کننده آسیب می‌زند بلکه با توزیع ناکافی منجر به افزایش قیمت‌ها و آسیب به مصرف کننده خواهد شد.»
کوروش فراهانی از دیگر صنعتگران این شهرک افزود: «فارغ از تمامی لطمات قطع برق و گاز، قیمت برق تغییر محسوسی در تعرفه اصلی نداشته است ولی زیر شاخه جدیدی به قبض افزوده شده به نام - بهای فصل- هزینه سوخت نیروگاهی و... جدیداً قبض جداگانه جدیدی نیز تحت عنوان هزینه ترانزیت صادر می‌شود که مبالغ بسیار زیادی را بر تولید کننده تحمیل می‌کند.»
وعده‌های نافرجام، تغییرات بی‌اثر
وزیر نیرو، عباس علی آبادی چندی پیش عنوان کرد: «پیش‌بینی می‌کنیم با اجرای برنامه‌های در دست اقدام و همکاری وزارت نفت در تأمین سوخت لازم برای نیروگاه‌ها، زمستان سال آینده را بدون خاموشی سپری کنیم و امیدواریم تا تابستان سال ۱۴۰۵، ناترازی برق مدیریت شده و برطرف شود.» همچنین سخنگوی دولت اعلام کرد، دولت بسته‌های حمایتی برای جبران خسارات ناشی از قطع برق و گاز تصویب کرده است. این بسته‌ها شامل امهال بخشی از تسهیلات بانکی واحد‌های تولیدی، تقسیط مالیات‌ها و ارائه اوراق سپرده خاص برای واحد‌های بدهکار به سازمان تأمین اجتماعی است. تقی‌نوه‌سی در این خصوص گفت: «بسته حمایتی صنایع مشکلی از واحد‌های تولیدی را حل نخواهد کرد و عدم‌النفع تولید با این بسته‌ها رفع نخواهد شد. مسئولان به جای بسته حمایتی به دنبال جلوگیری از خسارت به صنایع باشند، هزاران ضرر از دل قطعی برق بیرون می‌آید که هیچ بسته حمایتی‌ای نمی‌تواند آنها را پوشش دهد، از لزوم تعدیل نیرو‌های اموزش دیده و افزایش بیکاری در جامعه گرفته تا کلاهبرداری سوخت رسان‌ها و ایجاد باند‌های فرصت طلب. در حال ورود به فصل‌های گرم سال هستیم و صنعتگران با عبور از سالی سخت و پر از مشقت تنها در انتظار کاهش قطع برق و تسهیل در این امر هستند تا مجموعه آنها بقا و تداوم داشته باشد.» همچنین فراهانی افزود: «نیاز اصلی تولید کننده عدم قطع برق است، تولید کننده در مواجهه با قطع برق راهکار زیادی برای حل این مشکل ندارد، بسیاری از صنایع به علت عدم امکان تعطیلی خط تولید خود مجبور به استفاده از ژنراتور می‌شوند که فارغ از قیمت‌های سرسام آور خرید ژنراتور، هزینه‌های مصرفی اعم از سوخت و سرویس‌های دوره‌ای منجر به به صرفه نبودن آن می‌شود. عده‌ای نیز به تغییر شیفت رو می‌آوردند و بدیهی است که راهکار‌های مذکور راندمان کافی را ندارد و در نهایت قطعی برق نه تنها باعث خسارت به تولید کننده می‌شود، بلکه منجر به بالا رفتن هزینه تولید و افزیش تورم اقلام می‌شود.»
راهکار‌های موفق برای مقابله با بحران انرژی
برای حل مشکل قطعی برق اصلاحات اساسی، در سیاست‌های انرژی کشور و افزایش استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر ضروری به نظر می‌رسد. توسعه انرژی‌های خورشیدی و بادی، به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران، می‌تواند به کاهش این ناترازی کمک کند. همچنین یکی از مهمترین چالش‌هایی که در بحث قطعی برق کمتر به آن پرداخته می‌شود، فرسودگی تجهیزات و زیرساخت‌های صنعت برق است. بسیاری از نیروگاه‌های کشور قدمتی بیش از ۳۰سال دارند و راندمان آنها به‌شدت پایین است. علاوه بر این، شبکه انتقال برق نیز به دلیل عدم‌نوسازی، با تلفات بالایی مواجه است. طبق برخی آمارها، میزان تلفات انرژی در شبکه برق ایران بیش از ۱۵درصد است، درحالی‌که این رقم در کشور‌های پیشرفته کمتر از ۵درصد است. در شرایط موجود که ایران با بحران خاموشی‌های اخیر دست و پنجه نرم می‌کند در کشور‌های مختلف، به‌ویژه در منطقه خاورمیانه و شرق آسیا، طی سال‌های اخیر سیاست‌های هوشمندانه‌ای برای مدیریت بحران‌های انرژی اتخاد شده و در نهایت منجر به طی مسیر توسعه پایدار گشته است. عربستان و قطر به‌رغم منابع نفتی سعی دارند با سرمایه‌گذاری گسترده در انرژی خورشیدی و بادی، کاهش وابستگی به نفت را اعمال کنند. نیروگاه خورشیدی سکاکا، نشان‌دهنده تغییر سیاست عربستان در این حوزه است. این کشور با سرمایه‌گذاری میلیارد‌ها دلار در انرژی خورشیدی و بادی، قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۵۰درصد برق خود را از منابع تجدیدپذیر تأمین کند. قطر نیز در سال‌های اخیر نیروگاه‌های خورشیدی بزرگی مانند الخرسعه را راه‌اندازی کرده که ظرفیت آن بیش از ۸۰۰مگاوات است. علاوه بر این، قطر با سیاست‌های دقیق در مدیریت مصرف، بهینه‌سازی شبکه برق و استفاده از فناوری‌های نوین، توانسته است از خاموشی‌های گسترده جلوگیری کند. ژاپن که تا پیش از زلزله و سونامی سال ۲۰۱۱ به‌شدت به انرژی هسته‌ای وابسته بود، پس از حادثه فوکوشیما، با سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های خورشیدی، بادی و همچنین فناوری‌های ذخیره‌سازی انرژی، توانسته است سهم انرژی‌های پاک را به‌طور چشمگیری افزایش دهد. پروژه‌های خورشیدی شناور روی آب یکی از نوآوری‌های ژاپن در این حوزه است که از کمبود زمین در این کشور جلوگیری کرده و بهره‌وری انرژی را بالا برده است. چین در سال‌های اخیر به بزرگترین تولید کننده انرژی تجدیدپذیر در جهان تبدیل شده است. این کشور با سرمایه گذاری گسترده در پنل‌های خورشیدی، نیروگاه‌های بادی و سد‌های برق آبی، نه تنها نیاز‌های داخلی خود را تأمین کرده، بلکه یکی از صادرکنندگان بزرگ فناوری‌های تجدیدپذیر به کشور‌های دیگر شده است. یکی از دلایل موفقیت چین در این حوزه، حمایت دولت از صنایع انرژی پاک و ارائه یارانه‌های گسترده به شرکت‌های فعال در این بخش بوده است. چین همچنین با ایجاد شبکه برق هوشمند، توانسته است، میزان هدررفت انرژی را کاهش دهد و کارایی سیستم توزیع برق را بهبود بخشد. علاوه بر این، چین در سال‌های اخیر پروژه‌های عظیمی برای تولید و استفاده از هیدروژن سبز آغاز کرده که می‌تواند جایگزین سوخت‌های فسیلی در صنایع سنگین و حمل ونقل شود.
