شکل‌گیری تمدن اسلامی از آغاز بعثت نبی گرامی اسلام تا به امروز، بر بنیان یک جهان بینی ممتازی گذاشته شده است که نبی گرامی اسلام، اساس آن را در طول حیات ارزشمند خود بنا نهادند.
بی‌تردید قسمت مهمی از این تمدن بزرگ در کنار رشادت‌ها و تلاش‌های شبانه روزی رسول گرامی اسلام و اصحاب آن بزرگوار، مدیون برنامه‌های رسول الله در توسعه ارتباطات با قبایل و دولت‌های آن عصربوده است. بنابراین دیپلماسی پیامبر یکی از محور‌های مهم سیره آن حضرت در توسعه جهان اسلام و در نهایت اقتدار مدینه النبی به عنوان اولین پایگاه و پایتخت جهان اسلام و تمدن بزرگ اسلامی بوده است. اگرچه مبلغان و سفرای پیامبر (ص) در مواردی به دست دشمنان اسلام به شهادت هم می‌رسیدند، اما در نهایت شیوه گفتگو و مذاکره نمایندگان ایشان نقش بسزایی در پیشبرد اهداف وحیانی نبی گرامی اسلام داشت. دراین ارتباط می‌توان به فرستادن مبلغان به نزد اقوام مختلف شبه جزیره و همچنین سفرای پیامبر نزد امپراتوران آن عصر از جمله ایران و روم اشاره کرد.
رسول گرامی اسلام، در زمانی که در مکه تحت شدید‌ترین مراقبت‌ها و فشار‌های مشرکان مکه بود، از دیپلماسی به مثابه یک امر مهم در تولید قدرت برای توسعه اسلام بهره‌برداری می‌کرد، لذا در این ارتباط در موسم حج با گروه‌های مختلف مردم که از سایر سرزمین‌ها به مکه می‌آمدند، مذاکرات مختلفی را به صورت علنی و مخفیانه انجام می‌داد که طرح اصلی مهاجرت به مدینه و شکل‌گیری مدینه النبی به عنوان اولین حاکمیت جهان اسلام نتیجه این مذاکرات بود و پیمان‌های عقبه زیر ساخت تشکیل دولت اسلامی را به‌وجود آورد، لذا استحکام حاکمیت اسلام در مدینه از دل مجاهدت‌های آن حضرت، اصحابشان و ارتباطات مؤثر رسول الله (ص) حادث شد.
آن حضرت به صورت مداوم از ظرفیت‌های گفت‌وگوی تعاملی و اثر بخش برای تقویت و توسعه اجتماعی آرمان‌های اسلامی استفاده می‌کردند و ضمن ارسال پیام‌هایی برای سایر قبایل و حاکمان ملل مختلف، با تکیه بر اصل همزیستی مسالمت آمیز و همکاری سازنده برای ساختن محیطی بهتر برای زندگی همه انسان‌ها، با ارائه ارزش‌های جدید، راه رشد تمدن اسلامی را با محوریت عدالت و انصاف در پیش گرفتند.
بدیهی است جنگ‌های رسول الله که در قالب و شرایط اضطرار یا اقدام پیشدستانه برای دفاع از مسلمانان بود، نقش بسزایی در گسترش حکومت اسلامی داشته، اما این مهم نباید موجب غفلت از ارتباطات سازنده و مؤثر پیامبر مکرم اسلام و اصحاب ایشان در اقناع و همراه کردن دیگران بود، مورد غفلت قرار گیرد به خصوص که شرایط بین‌الملل حاضر برای توسعه دین مبین اسلام تفاوت‌های عمده با زمان بعثت پیدا کرده است.
نگاهی به نامه‌ها و مکاتبات آن حضرت به قبایل و ملل دیگر نشان می‌دهد که رسول گرامی اسلام، اولویت خود را در دعوت به اسلام و انتقال پیام الهی خود به دیگر جوامع با ابتنا به صلح و امنیت بر محور عدالت عملیاتی می‌کردند، لذا پس از آشنایی قبایل مختلف با اسلام، قبل از ملحق شدن یا تسلیم شدن سران قبایل مختلف، آنچه زمینه را برای پذیرش و کاستن از مقاومت جمعی آنان آماده می‌کرد، دیپلماسی عمومی پیامبر اعظم (ص) و اصحابشان بود.
درحقیقت جوامعی که مورد توجه رسول گرامی اسلام قرار می‌گرفتند، از لحاظ ذهنی آمادگی لازم برای همراهی با جامعه اسلامی را پیدا می‌کردند و این نگرش در سیره ائمه معصومین فراوان دیده می‌شود.
آن حضرت جوامع هدف را با بیان بلیغ پیام الهی آماده می‌کرد و سپس مراتب بعدی از جمله مذاکرات رسمی و احیاناً در صورت عناد و دشمنی و ستیز با مسلمانان از قوه قهریه استفاده می‌کرد.
به بیان دیگر هسته اصلی و مرکزی رسالت و مأموریت رسول گرامی اسلام، ابلاغ پیام الهی و آگاهی بخشی به ملل نسبت به حقانیت دین اسلام و جذب آنها به باور‌ها و رفتار‌هایی بود که خداوند از طریق وحی بر پیغمبر اسلام نازل فرموده بود.
آنچه مسلم است پیامبر اعظم (ص) از روش‌ها و متد‌های منطق پذیر بهره می‌برد که برای جوامع هدف قابل پذیرش می‌شد، لذا برای بهره‌مندی از دیپلماسی اسلامی مبتنی بر سیره پیامبر اعظم (ص) در جهان امروز شایسته است به مواردی چند توجه شود.
۱- شناخت: درک درست و عمیق از اصول، مبانی و روش و سبک اعمال دیپلماسی پیامبر اعظم ایجاد شود.
واضح است که شناخت سطحی و بدون درک کافی ما را در کار بست شیوه‌های رسول گرامی اسلام ناکام خواهد گذاشت.
۲- محیط شناسی، جامعه شناسی و متناسب‌سازی گفتمانی: باید پذیرفت که محیط عمل امروز با زمان رسول گرامی اسلام تغییر کرده است. این تغییرات در همه حوزه‌ها از حوزه ادراکی انسان ها، مهندسی مفاهیم و ابزار‌ها گرفته تا نحوه انتقال پیام و مسیر‌های ارتباطی و ساختار ذهنی مخاطبان، دچار دگرگونی و تحول شده است، لذا شایسته است ابتکارات و روش‌های دیپلماتیک رسول گرامی اسلام را متناسب با شرایط جدید به کار گرفت.
۳- منطق پذیر کردن سیاست‌ها و راهبردها: نکته‌ای‌که بسیار حائز اهمیت است و رهبر معظم انقلاب سال گذشته و دردولت سیزدهم در دیدار با سفرای جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک اصل مهم، به آن اشاره کردند، تبیین منطق سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در جهان است.
باید جهانیان بفهمند که سیاست خارجی ایران اسلامی بر اساس یک منطق محکم و عقلانی اتخاذ می‌گردد.
در این ارتباط، لازم است برای بهره‌گیری از دیپلماسی پیامبر اعظم (ص)، منطق سیاست خارجی او را در هر برنامه و ابتکاری درک کنیم و با بهره‌گیری از آنها، بتوانیم سیاست خارجی خود را با بهره‌گیری از روش‌های خردورزانه به صورت منطقی و منطق پذیر به جهانیان و مخاطبان معرفی و به پیش ببریم.
۴- استفاده از رویکرد‌ها و روش‌های متنوع و اتخاذ مسیر راهبردی: بی‌تردید همه مخاطبان ما از یک ذهن و فرهنگ واحد بهره نمی‌برند، پس ما هم همان گونه که در سیره پیامبر اعظم (ص) و ائمه معصومین (ع) دیده می‌شود، به روش‌های متنوعی فکر کنیم و از تنوع دیپلماسی عمومی، رسمی و پنهان بهره ببریم و برای نتیجه‌گیری صبر لازم را نیز داشته باشیم.
۵- استفاده از ابزار‌های نوین با رویکرد خلاقانه: با کمی دقت خواهیم یافت که چگونه پیامبر مکرم اسلام (ص) از روش و ابزار‌های مختلف آن روز برای ابلاغ پیام خود بهره برده‌اند و می‌توان ساعت‌ها راجع به آن سخن گفت و صفحات زیادی را قلم زد. حال که جهان در مسیر یک تحول بزرگ ابزاری و اثربخش قرار گرفته، ما نیز باید هوشمندانه این محیط ابزاری را برای اهداف عالیه به کار گیریم.
در پایان آنچه که لازم است به آن اشاره شود اینکه، دیپلماسی اسلامی، دیپلماسی اخلاق مدار، خردمندانه و در مسیر سعادت همه انسان‌ها است و به معنای نادیده انگاری روش‌های عادلانه، علمی و پذیرفته شده روابط بین‌الملل نیست، بلکه توجه دادن به اندیشه اسلامی در این حوزه و ظرفیت‌های جهان اسلام و آموزه‌های اسلامی در عرصه روابط بین‌الملل به مفهوم اعم آن به عنوان یک اندیشه پیشرو برای توسعه ارتباطات جهانی است.
پر واضح است که رسول اعظم (ص)، پیامبر همه انسان‌ها و پیامبر جهانی است و ما باید با رویکردی جهانی مبتنی بر خردمندی و منطق پذیر این پیام را تبیین کنیم و مبشر باشیم و به استقرار حق، عدالت و صلح جهانی مبتنی بر سعادت همه انسان‌ها کمک کنیم.
