جوان آنلاین: آب و هوا حوزه گسترده‌ای را دربرمی‌گیرد و هر چه این دامنه گسترده‌تر باشد، هزینه آن نیز بیشتر است. مسئله فقط آب‌گرفتگی معابر نیست، مسئله بسیار فراتر از این حرف‌هاست و زیرساخت‌های کلی کشور را دربرمی‌گیرد؛ شبکه‌ای گسترده که به‌روزرسانی هر کدام از آن‌ها هزینه هنگفتی را می‌طلبد، با وجود این، اما نمی‌توان آن را نادیده گرفت یا حتی به سادگی از کنارش عبور کرد، خصوصاً وقتی می‌دانیم هزینه‌کردن در این زمینه سرمایه‌گذاری و پیشگیری از خسارت‌هایی است که برآوردشدنی نیست. برای نمونه سیل، ویرانی به بار می‌آورد، اما با یک حساب سرانگشتی و حتی بررسی جامع هم نمی‌توان هزینه خسارت به جا مانده از آن را تخمین زد، چراکه شدت و حدت حادثه محاسبه‌شدنی نیست. آنطور که رئیس سازمان هواشناسی کشور می‌گوید، مدت زیادی است که برخی پل‌ها، جاده‌ها و بسیاری از زیرساخت‌های کشور تاب‌آوری وضعیت موجود را ندارند، چراکه این‌ها در زمان احداث با دوره‌های بازگشت بارش مشخصی ساخته شده‌اند که دیگر شدت آن تغییر کرده است. دیگر شرایط اقلیم نسبت به گذشته تغییر کرده است و نمی‌توان با تکیه بر زیرساخت‌های قدیمی انتظار مقاومت شهر و کشور را مقابل مخاطرات جوی داشت، به همین دلیل قبل از آنکه بارندگی‌ها، طوفان‌ها و کولاک‌ها، کشور را با مشکل جدی و اساسی روبه‌رو کنند، باید فکری برای زیرساخت‌هایی کرد که جوابگوی نیاز‌های دیروز بودند، اما امروز خطری جدی بیخ گوش‌شان است؛ زیرساخت‌هایی که شاید تا مقطعی می‌توانستند مقابل مخاطرات طبیعی مقاومت کنند، اما در درازمدت نه، به همین دلیل از همین امروز و قبل از اینکه کار گره بخورد، باید فکری برای مقاوم‌سازی‌شان کرد.
زیرساختها تاب‌آوری مخاطرات جوی را ندارند
به تازگی، سحر تاج‌بخش‌مسلمان، معاون وزیر راه و شهرسازی و رئیس سازمان هواشناسی کشور در یک گفت‌وگوی تلویزیونی گفت: «مدت زیادی است برخی پل‌ها، جاده‌ها و بسیاری از زیرساخت‌های کشور تاب‌آوری وضعیت موجود [اقلیم]را ندارند چراکه این‌ها در زمان احداث با دوره‌های بازگشت بارش مشخصی ساخته شده‌اند، اما اکنون شدت و دوره تکرار آن تغییر کرده است، بنابراین وقتی مقدار بارش‌ها از آن مقدار پیش‌بینی‌شده در دوره‌های بازگشت پروژه‌ها بیشتر شود، سازه‌ها تخریب می‌شوند.»
او در ادامه با اشاره به عوامل مؤثر در بروز سیلاب اظهار داشت: «اساساً شاید عامل اصلی وقوع سیلاب بارندگی باشد، اما اگر آب در مسیر تعبیه‌شده حرکت کند و موانعی در مسیر آن نباشد، بهتر می‌توان آن را کنترل کرد، ولی وقتی مسیر رودخانه بسته می‌شود، خسارات گسترده‌ای به بار می‌آید.» تجربه این اتفاقات تلخ نیز وجود داشته است، مثلاً سیل سال۱۳۹۸ در شیراز یا سیل امسال مشهد و حتی سیل دو سال قبل امامزاده داود (ع)، در تمام این موارد اگرچه شدت بارش در مدت‌زمان کوتاه، نسبتاً زیاد بود، ولی بدون شک اگر مسیر آب باز بود، بخشی از آن در مسیر خودش هدایت می‌شد، اما اینطور نشد و آب به داخل شهر و محل حضور مردم نفوذ کرد و متأسفانه تلفات و خسارات سنگینی هم برجای گذاشت. این موضوعی است که تاج‌بخش‌مسلمان نیز به آن اشاره کرد و گفت: «متأسفانه تغییر کاربری اراضی بسیاری در کشور وجود دارد که باید اصلاح و حریم رودخانه‌ها رعایت شود. در سیل سال۱۳۹۸ لرستان بسیاری از روستا‌ها به دلیل ساخت‌وساز در مسیر رودخانه تحت‌تأثیر سیل قرار گرفتند.»
معاون وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه دو عامل بسیار مهم به مدیریت بهتر بارش‌های سیلابی در کشور کمک می‌کند، گفت: «راهکار نخست رعایت قوانین و مقررات در کاربری اراضی است تا راه آب برای جریان‌های سیلابی برقرار باشد. راهکار بعدی افزایش تاب‌آوری زیرساخت‌های کشور و لزوم رعایت و به‌روزرسانی پیوست‌های اقلیمی در اجرای پروژه‌های کلان کشور است.»
او ادامه داد: «نیازمند آن هستیم که طرح‌های جامع کشور پیوست‌های اقلیم داشته باشد، به نحوی که داده‌ها و اطلاعات این پیوست‌ها به تأیید سازمان هواشناسی کشور برسد. قطعاً اکنون پیمانکاران در طرح‌های بزرگ در حال اجرای کشور، مسائل اقلیمی را رعایت می‌کنند، ولی با توجه به ضرورت بررسی دوره‌های بازگشت پدیده‌ها به وسیله متولی رسمی داده و اطلاعات هواشناسی کشور، این موضوع باید با تأیید سازمان هواشناسی انجام شود.»
هر چند تغییر اقلیم یک موضوع جهانی است و همه کشور‌ها با آن مواجه هستند، اما ایران آسیب‌پذیری بیشتری دارد و باید از نظر مدیریت بحران‌های جوی و اقلیمی آمادگی کامل وجود داشته باشد، چراکه از یک سو، سازه‌ها فرسوده شده‌اند و از سوی دیگر نیاز است مسائل فرهنگی این حوزه در بین مردم تقویت شود.
در این رابطه رئیس سازمان هواشناسی کشور گفت: «سازمان هواشناسی متولی اجرای برنامه‌ها و سیاست‌های مربوط به تغییر اقلیم در کشور نیست، اما باید در این حوزه یک وفاق ملی برقرار شود تا همه به نفع منافع ملی و سرزمینی کشور برنامه‌های خودشان را به‌خصوص در حوزه صنعت، کشاورزی و آب به بهترین شکل مدیریت کنند. مدیریت تغییر اقلیم در برنامه هفتم توسعه یک الزام قانونی است و باید این برنامه در کشور اجرا شود. بر اساس این برنامه، توسعه مسئولیت مدیریت تغییر اقلیم با سازمان حفاظت محیط‌زیست است، اما دستگاه‌هایی مانند وزارت راه و شهرسازی و سازمان هواشناسی کشور نیز همکاران این طرح هستند.»
باید کمیت‌های لحظه‌ای ملاک باشد
هم از نظر نحوه بارندگی‌ها و هم از نظر توزیع دما و موارد دیگر مشخص است که کره زمین با یک شرایط اقلیمی جدیدی مواجه است. کشور ما هم به تبع تحت تأثیر قرار می‌گیرد که باید برای آن آمادگی کامل وجود داشته باشد. در این رابطه دکتر علی بیت‌اللهی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی به «جوان» گفت: «طوفان، ریزگردها، خشکسالی و دیگر مخاطرات جوی به طور خفیف بر مستحدثات تأثیر می‌گذارند، البته در برخی مواقع و برخی پهنه‌ها، طوفان‌های سهمگین موجب مدفون‌شدن شبکه ریلی و جاده‌ای می‌شود که این عارضه جدیدی نیست و از قبل هم بوده است، اما نکته‌ای که باید توجه بیشتری به آن شود، سیلاب‌های ناگهانی است که در اثر تغییر روند بارندگی‌ها و شکل نزولات جوی رخ می‌دهد و زیرساختها و شریان‌های حمل‌ونقلی دیگر طاقت آن را ندارند.»
او ادامه داد: «شدت بارندگی‌ها زیاد شده و یک سیل ۱۰ دقیقه‌ای می‌تواند پلی را خراب کند یا جاده‌ای را کاملاً از بین ببرد چراکه آن پل یا آن جاده برای این شدت از بارندگی طراحی نشده است، بنابراین ضرورت دارد در طراحی پروژه‌های مهندسی به ویژه در زیرساختها و المان‌های طولی مثل جاده‌ها، ریل‌ها، شبکه خطوط گاز، نفت و ... که بیشتر در معرض مخاطره سیلاب هستند، بازنگری جدی صورت گیرد، در غیر این صورت تخریب‌ها ممکن است بیش از پیش اتفاق بیفتد.»
بیت‌اللهی اظهار داشت: «سالیان سال است طراحی زیرساختها به ویژه پل‌ها، شریان‌های جاده‌ای و ریلی بر اساس یک دوره بازگشت منظم مخاطرات جوی (حدود ۲۵ تا ۵۰ سال) انجام می‌شود، اما با توجه به اینکه دیگر شکل بارندگی‌ها تغییر کرده است و به صورت سیلاب ظاهر می‌شود، ملاک قراردادن مخاطرات جوی چند‌ده‌سال گذشته به کار نمی‌آید، بنابراین باید در طراحی دهنه‌های پل‌ها و دیگر سازه‌های بزرگ، کمیت بیشینه روان‌آب‌های ناشی از بارندگی‌های ناگهانی را مدنظر قرار دهیم. در واقع تغییرات اقلیمی به ما دیکته می‌کند که در این چند سال اخیر، روند بارندگی‌ها مثل ۱۰ سال گذشته نیست و باید مبنای ساخت‌وسازهای‌مان، کمیت‌های لحظه‌ای باشد.»
هزینه‌ای که سرمایه‌گذاری است
اما چه باید کرد تا طراحی مناسب سازه‌ها و زیرساخت‌های مقاوم در برابر مخاطرات طبیعی به درستی انجام شود. بیت‌اللهی در پاسخ به این سؤال گفت: «دستگاه‌های متولی و وزارتخانه‌های مشخصی برای پیشگیری از مخاطرات وقوع سیل تعیین شده‌اند که باید این مسئله را جدی بگیرند. همچنین از آنجا که در داخل شهر‌ها نیز این پدیده رخ می‌دهد، پس شهرداری‌ها هم وظایفی در این زمینه دارند. بدون شک همه دستگاه‌ها و سازمان‌ها باید با هدف جلوگیری از خسارت‌های اقتصادی و مالی، طراحی‌های بهینه‌ای را انجام دهند و در بازنگری طرح‌های انجام‌شده حتماً و فوراً اقدام کنند چراکه در بسیاری از مواقع می‌بینیم خسارت‌های وارده زیاد بوده و اقتصاد کشور را تحت تأثیر قرار داده است.»
بدون شک این کار‌ها مستلزم هزینه‌هایی است، در خصوص مدیریت ریز، چندین اقدام انجام می‌شود. عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این رابطه گفت: «تخصیص اعتبار در جهت کاهش اثرات بلایا و مخاطرات طبیعی به عنوان سرمایه‌گذاری تلقی می‌شود نه هزینه چراکه هر چقدر سرمایه‌گذاری روی آن بیشتر باشد، اقتصادی‌تر رفتار شده است. همچنین عکس این قضیه نیز وجود دارد، مثلاً اگر یک مسیر جاده‌ای طولانی را طراحی و برایش هزینه کنید، اما در مقابل مخاطرات جوی تاب‌آوری زیادی نداشته باشد، طی مدت یک ماه و در اثر بارندگی شدید، چندین نقطه از آن آسیب می‌بیند، آن وقت می‌بینید که سالیان سال باید برای همان پروژه چندین بار هزینه کنید و این هزینه بار‌ها و بار‌ها تکرار می‌شود. در حالی که اگر یک بار طراحی اصولی و تاب‌آور انجام شود، هرگز چنین مشکلاتی پیش نمی‌آید.»
لزوم وجود نظارت‌های برخط
اما سازه‌های قدیمی نیز وجود دارد که سالیان قبل بدون توجه به مخاطرات جوی بنا شده و باید فکری برای‌شان شود؛ موضوعی که دکتر بیت‌اللهی نیز به آن اشاره کرد و گفت: «ما به تجربه دیده و دریافته‌ایم که برای زیرساخت‌های موجود، رسیدگی و مقاوم‌سازی و رفع موانع، مفید واقع می‌شود. مثلاً دهنه پلی را که با موادی مثل نخاله‌ها و ... پر شده و سیل به راحتی تخریبش می‌کند، مقاوم‌سازی کنیم و از این دست اقدامات. چنین رسیدگی‌هایی به عنوان کاهش ریسک مطرح است که باید در دستور کار مسئولان امر قرار گیرد.»
نظارت و بازرسی مستمر در این زمینه می‌تواند کمک‌کننده باشد، اما این بازرسی‌ها چگونه باید باشد؟ عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این رابطه پاسخ داد: «وجود یک سیستم نظارت برخط، به دلیل لحظه‌ای‌بودن این مخاطرات لازم و ضروری است. ما در چندین سیلاب امسال که گزارشات متعددی درباره آن‌ها منتشر شد، مثل مسیر جاده چالوس، سیستان‌وبلوچستان و غیره، متوجه شدیم اگر رسیدگی، رصد و پایش آن‌ها به صورت برخط بود و حداقل هشدار‌های لازم هم داده می‌شد، می‌توانست از نظر تلفات جانی و خسارات مادی و آسیب به بدنه پل‌ها و جاده‌ها کمک زیادی کند و خسارت‌ها را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.»
این یک هشدار جدی است، خطر بزرگی زیرساخت‌های کشور را تهدید می‌کند، اما راه برای مقاوم‌سازی آن‌ها فراهم است و پس از این نیز می‌شود زیرساخت‌های مقاومی را طراحی و بنا کرد؛ اقداماتی که مستلزم عزم جدی مسئولان است. باید منتظر ماند و دید این هشدار‌ها برای اقدامات ویژه از سوی آن‌ها کافی است یا باید خسارات دیگری در اثر سیلاب‌ها و روان‌آب‌های شدید بار‌ها و بار‌ها تکرار شود تا صدای این زنگ خطر به گوش آن‌ها برسد.
