جوان آنلاین: در سی‌امین روز از اردیبهشتی که بر ما گذشت، ملت ایران جمعی از خدوم‌ترین مسئولان کشور از جمله شهید آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی و جمعی از هیئت همراه را در سانحه هوایی آذریایجان از دست داد. به همین مناسبت و در بازخوانی کارنامه رئیس‌جمهور شهید در عرصه سیاست داخلی و خارجی با دکتر مصطفی ملکوتیان استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران به گفتگو نشسته‌ایم.
به عنوان نخستین سؤال، شهید آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی را تربیت شده کدام مکتب فکری و سیاسی می‌دانید؟
با عرض تسلیت ایام ارتحال بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام‌خمینی (ره) و سالگرد قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و شهادت جمعی خدمتگزاران ملت از جمله رئیس‌جمهور انقلابی‌مان، وزیر امور خارجه و بقیه همراهان ایشان که ضایعه دردناکی برای کشور و ملت بود، در رابطه با ویژگی‌های شهید دکتر رئیسی مطالب و نکات زیادی را می‌توان عنوان کرد. در پاسخ به این نکته باید اشاره کرد که ایشان فرزند و تربیت شده مکتب اسلام بودند و ما در عمل هم دیدیم که یک سکاندار با ویژگی‌های متوکل به خدا، مخلص، ولایتمدار، صادق و معتمد به دست قدرت الهی بود و اگر بخواهیم در بین زمامداران گذشته کسی را نام ببریم که شهید رئیسی بیشترین شباهت را با وی داشت، آن فرد شهید آیت‌الله دکتر سیدمحمد بهشتی است که امام امت، وی را شهید مظلوم خطاب کرد. رهبری معظم انقلاب نیز همین مضمون را برای شهید خدمت با بیان اینکه برای رئیسی دلم سوخت، زیرا برخی افراد که خدمات شبانه‌روزی او را می‌دیدند آن را کتمان می‌کردند، بلکه عکس آن را می‌گفتند و او را می‌آزردند، به کار بردند. شهید رئیسی از لحاظ اخلاق سیاسی و به طور ویژه، فرد بسیار آرام و متینی بود. یکی از نمود‌های ایمان راسخ ایشان، همین مداراکردن در اخلاق سیاسی و چشم‌پوشی از حاشیه‌ها بود که شهید بهشتی هم به همین امر مشهور بود. عدم جبهه‌گیری و ورود به جنجال‌های سیاسی، جناحی و برخورد آرام و اخلاق‌مند با منتقدان از ویژگی‌های بارز رئیس‌جمهور فقید بود. مدارا در اخلاق سیاسی از نمود‌های بارز صفات ایمانی ایشان بود. شهید رئیسی یک سکاندار ولایتمدار، صادق و بسیار معتقد به دست قدرت الهی بود. دغدغه مردم را داشت و در برابر آنان خاضع و پیگیر حل مشکلات‌شان بود. وی در سفر‌های استانی هم ابتدا به میان مردم می‌رفت و کار‌ها را با نیت الهی انجام می‌داد. حضور گسترده مردمی در مراسم تودیع ایشان نیز قدردانی عمومی از خدمات شایسته و بزرگ‌شان بود. انسان توانمند با یاری الهی با برنامه‌ریزی و بسیج توانمندی‌ها و امکانات، می‌تواند همه سختی‌ها را حل کند. به واقع شهید رئیسی عزیز در این مسیر گام برمی‌داشت. او معتقد بود که راه‌حل همه مشکلات در داخل کشور است و باید در همه زمینه‌های داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی با قاطعیت، جدیت و اعتماد به نفس وارد عرصه کار و تلاش شد. باید در همه موارد امور را برنامه‌ریزی و اجرا کرد. حال موفقیت‌هایی که ما در این مدت تقریباًَ سه ساله حضور ایشان در مسند ریاست جمهوری کشور به دست آوردیم و نیز تلاش‌ها و خدمات ایشان در تولیت آستان قدس رضوی (ع) و قوه‌قضائیه می‌تواند به عنوان یک الگو و راه، روشنگر و چراغ راه ما برای حل مشکلات و نیز دستیابی به اهداف عالی نظام اسلامی باشد. دولتی که ما بر سر کار می‌آوریم باید این مسیر را ادامه دهد، چون ثابت شده که مسیر مستقیم و درستی بوده و با ادامه آن است که می‌توان در آینده موفقیت‌های بیشتری را به دست آورد. ما باید همواره با تلاش و خستگی‌ناپذیری، مشکلات و تهدید‌ها را به فرصت تبدیل کنیم و راه صحیح نیز آن است که مسیر‌های خوب، تجربه شده و موفق را ادامه دهیم و در این راه به خود تردیدی راه ندهیم.
در دوران تصدی ریاست قوه قضائیه از سوی آیت‌الله رئیسی، پرونده‌های مفاسد اقتصادی مورد پیگیری و رسیدگی قرار گرفت. تحلیل شما از نحوه رسیدگی و پاکسازی فضای اقتصادی کشور از سوی ایشان چیست؟
در دوره مدیریت ایشان بر قوه قضائیه دیدیم که جناب آقای رئیسی توجه خاصی به پاکدستی مدیران داشتند و به صورت جدی آن را پیگیری می‌کردند و شاید در آن زمان ایشان را بیشتر با ویژگی مبارزه کننده قاطع با مفاسد اقتصادی در دستگاه‌ها می‌شناختیم و همه شاهد بودیم که مبارزه عملی با فساد از سوی وی پیگیری می‌شد. این خط فکری از آن پس نیز مورد توجه قرار گرفت. در واقع انقلاب و نظام اسلامی این وظیفه را برای همه مسئولان و در همه رده‌ها مشخص کرده است. در این دوره، شهید رئیسی با جدیت تمام به مبارزه با افرادی پرداخت که با دور زدن اصول، قوانین و مقررات کشور، به خزانه ملی و اموال عمومی دستبرد می‌زدند! از دید ایشان سیستم قضایی کشور باید به طور کامل راه هرگونه فسادی را بر سوءاستفاده گران ببندد و مبارزه با فساد و نیز ریشه‌کن کردن آن در جامعه به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود.
براساس تحلیل شما آیت‌الله رئیسی در چه شرایطی زمام دولت را به دست گرفت؟
این مسئله را می‌توان در موضوعات و زمینه‌های مختلف مورد توجه قرار داد. زمانی که در سال ۱۴۰۰ دولت به شهید دکتر رئیسی منتقل شد، خزانه کشور تقریباً خالی و تجارت خارجی در موارد زیادی مسدود و کشور‌ها تحت فشار‌های امریکا از تجارت با ما سر باز می‌زدند، از جمله فروش نفت در حداقل ممکن قرار داشت. نرخ تورم هم در شرایطی که رشد اقتصادی نیز وجود نداشت، خیلی بالا بود و آنطور که شایسته بود در این زمینه‌ها حرکتی رو به جلو و رو به پیشرفت دیده نمی‌شد. با وجود این شرایط، دولت توانست در ظرف مدت سه سال بسیاری از معضلات را حل و بسیار موفق عمل کند. در این زمینه، نمود‌های عینی و قابل توجهی در کارنامه دولت دکتر رئیسی وجود دارد. کارنامه سه ساله دولت در زمینه روابط و سیاست خارجی هم حاکی از گسترش قابل توجه دیپلماسی سیاسی و اقتصادی موفق در این دوره است، به ویژه تعامل با همسایگان و نیز با سازمان‌های بین‌المللی.
از نظر شما روش دیپلماتیک دولت سیزدهم، برای برطرف کردن فشار تحریم‌ها و رفع مشکلات کشور چگونه بود؟
ما در این دوره از یک‌سو دیپلماسی اقتصادی را جدی گرفتیم و از دیگر سو، به عضویت دو سازمان شانگ‌های و بریکس درآمدیم که هر دو سازمان‌های مهمی برای حال و به ویژه بسیار مهم برای آینده نزدیک هستند. شانگ‌های از یک‌طرف، یک سازمان تقریباً منطقه‌ای (در یک منطقه بزرگ از شرق آسیا تا آسیای جنوبی، آسیای غربی و اوراسیا) و از طرف دیگر یک سازمان بزرگ سیاسی، اقتصادی و امنیتی است و بریکس یک سازمان جهانی اقتصادی است و با این هدف به وجود آمده که اقتصاد جهانی را عادلانه کند و نظم اقتصادی حاکم بر جهان را تغییر دهد. در این سازمان اقتصاد‌های نوظهور و قدرتمند کشور‌هایی مانند چین، هند، روسیه، جمهوری اسلامی ایران، برزیل، آفریقای جنوبی و مصر گردآمده‌اند که بخش بیشتر جمعیت دنیا را نیز شامل می‌شوند. جمعیت زیاد، باعث توسعه بازار اقتصادی می‌شود و در روابط بین‌الملل، از اهمیت زیادی برخوردار است. با وجود آنکه سازمان شانگ‌های برخلاف بریکس یک سازمان جهانی نیست، اما در یک منطقه بسیار مهم و بزرگ قرار دارد و در آینده هم نقش بیشتری در مسائل جهانی ایفا خواهد کرد. برای نمونه این سازمان در بعد اقتصادی سعی می‌کند که باعث ارتقای جایگاه اقتصادی و تجارت خارجی بین کشور‌های عضو شود و از نظر علمی نیز اعضای سازمان در ارتقای علمی فناوری به یکدیگر کمک می‌کنند. در بعد امنیتی نیز اگر فرض کنیم که مثلاً گروهی مانند داعش یا شبیه به آن در یک جایی از سرزمین اعضا شروع به فعالیت و ایجاد ناامنی کند، این سازمان وظیفه دارد در مقابلش بایستد.
دیپلماسی دولت شهید رئیسی نیز به این صورت بود که علاوه بر گسترش روابط خارجی، مناسبات اقتصادی را هم به گونه جدی دنبال می‌کرد. مقصود از این امر، برقراری ارتباط فعال اقتصادی با کشور‌های همسایه و بعد سایرکشور‌های منطقه و سپس کشور‌های دوردست، به منظور دورزدن تحریم‌ها و برآورده ساختن نیاز‌های اقتصادی کشور، به صورت دائمی و مطمئن است. عضویت در این سازمان‌ها، همانطور که ما اکنون نتایج آن را می‌بینیم، اثراتی بر شرایط منطقه‌ای و جهانی گذاشت و باعث شد که فشار تحریم‌ها کمتر شود و نیز گسترش روابط اقتصادی‌ای که با کشور‌های همسایه صورت گرفت، باعث ثبات اقتصادی کشور ما شد. در این دوره در کنار گسترش دیپلماسی سیاسی و اقتصادی با همسایگان، کارخانجات تعطیل شده نیز شروع به کار کردند. فروش نفت از مقدار نسبتاً اندک در روز به بیش از یک و نیم میلیون بشکه رسید و برای اولین بار به رشد سالانه ۶ درصد دست یافتیم. در حالی که در سال جاری، تعداد زیادی از کشور‌های اروپایی رشد منفی را تجربه کردند. رشد نقدینگی را هم تا حدودی مهار کردیم. به اضافه اینکه تورم نقطه به نقطه ما هم کاهش یافت. البته دلایل این موفقیت‌ها، فقط ورود ما به سازمان‌های اقتصادی بین‌المللی نبوده است، بلکه توان خوب مدیریتی شهید رئیسی را در حل مشکلات باید مورد توجه قرار دهیم.
آیا فعالیت‌های اقتصادی دولت آیت‌الله رئیسی، توانست به بهبود وضعیت اقتصادی مردم و معیشت اقشار جامعه ما بینجامد؟
همانگونه که عرض کردم، وقتی شهید رئیسی مسئولیت دولت را پذیرفت، مجموعه‌ای از شرایط اقتصادی ظاهراً غیرقابل کنترل وجود داشت. دولت آقای رئیسی در واقع و به دلیل همین ویژگی سخت‌کوشی، پیگیری و جدیت، توانست آن نقایص و مشکلات شدید را که در این حوزه وجود داشت، مهار کند و روی یک روال مستقیم و کاهشی بیندازد. اگر به نتایج عینی فعالیت‌های اقتصادی دولت در سه سال گذشته نظری بیندازیم، تأیید خواهیم کرد که دولت از نظر اقتصادی موفق بوده است. البته در زمینه‌های دیگر نیز ما می‌توانیم موفقیت‌ها را ببینیم و برشماریم.
یکی از شعار‌های انتخاباتی آیت‌الله رئیسی این بود که ما برای برون‌رفت از فشار تحریم‌ها و رکود اقتصادی، باید روش دیپلماتیک خود را در حوزه سیاست تغییر دهیم. این شعار تا چه میزان در واقعیت محقق شد؟
یکی از ویژگی‌های تلاش وزارت امور خارجه در دولت شهید رئیسی، گسترش روابط با کشور‌های همسایه اسلامی و سپس با نقاط دور و نزدیک دنیا بود، ازجمله گسترش روابط کشور با عربستان، ترکیه و سایر کشور‌های منطقه و ارتباط با کشور‌های شمال آفریقا مانند مصر، تونس، الجزایر و سودان. مصر مهم‌ترین و بزرگ‌ترین کشور جهان عرب است و وزیر امورخارجه‌اش، در مراسم تودیع شهدای خدمت شرکت کرد. رئیس‌جمهور تونس هم به تهران آمد و سودانی‌ها هم خواستار گسترش روابط فیمابین شدند. در این دوره با مرکز و غرب قاره آفریقا هم روابط خوبی برقرار شد و از جمله درباره کشور نیجر این وضعیت را می‌بینیم. در غرب قاره آفریقا، شاهد خروج آخرین بقایای نیرو‌های اشغالگر اروپایی (فرانسوی) هستیم و این جریان، همزمان با گسترش روابط با ایران اتفاق می‌افتد. از سوی دیگر شاهد گسترش روابطمان با کشور‌های شرق آسیا مانند مالزی و اعضای سازمان اقتصادی آسه آن هستیم. در این دوره، گسترش روابط ما با قفقاز و اوراسیا نیز رخ داده است. در مورد امریکای مرکزی و جنوبی هم این گسترش را به خوبی می‌بینیم. دیپلماسی موفق ما در سازمان ملل متحد نیز مشخص است. در زمینه مقاومت، دیپلماسی فعال ما در جریان نبرد غزه به گونه‌ای بود که آقای اسماعیل هنیه رئیس دفتر سیاسی حماس در مورد جناب آقای امیرعبداللهیان وزیر امورخارجه گفت: «ایشان وزیر خارجه مقاومت است.» مقامات حدود ۱۰۰ کشور در مراسم تودیع شهدای خدمت شرکت کردند و در هفت کشور عزای عمومی اعلام شد و ۲۷ نهاد بین‌المللی پیام تسلیت فرستادند که همگی نشان‌دهنده خنثی‌شدن تلاش‌های غربی‌ها برای منزوی کردن ایران اسلامی است.
اشاره داشتید که دولت آیت‌الله رئیسی، در ورای توفیقات دیپلماتیک و اقتصادی، دستاورد‌های فراوانی داشته است. لطفاً در این باره توضیح بیشتری دهید؟
علاوه بر موارد اقتصادی و سیاسی که توضیح داده شد، حداقل باید به موارد زیر هم اشاره کرد:
۱- در این دوره از یک طرف، قدرت ملی کشور افزایش یافت که این امر در عملیات وعده صادق، بازتاب فراوانی داشت. این عملیات هم از نظر راهبرد و هم از نظر نتایج، بسیار حائز اهمیت و بی‌نظیر بود و بخشی از توان کشور را در برابر دشمنان و نیز دولت‌ها، ملت‌ها و از جمله در منطقه به نمایش گذارد.
۲- از طرف دیگر، در این دوره در سطح زندگی عامه، به‌رغم وجود مشکلاتی همچون تحریم، موفقیت‌های خوبی به دست آمد. خدمات اجتماعی همچون بیمه، تولیدات پزشکی و دارویی از جمله رادیو داروها، گسترش یافت و شاهد تولید واکسن کرونا و کنترل آشکار این بیماری همه گیر بودیم و واقعاً همین واکسن، باعث جمع شدن معضل کرونا شد. یادمان باشد که کرونا در بعضی از روز‌ها ۷۵۰ نفر تلفات داشت! همینطور اجرای طرح‌های آبرسانی و فاضلاب متعدد در مناطق مختلف کشور، زندگی سالم را به مردم هدیه داده است و اکنون هم اجرای این طرح‌های زیربنایی ادامه دارد.
۳- در همین مدت، گسترش برنامه‌ریزی شده شبکه‌های ارتباطی در کشور را شاهدیم. گسترش راه‌ها، باعث بهبود شرایط اقتصادی در مناطق مختلف می‌شود و در وحدت ملی کشور نیز مؤثر است. به عنوان مثال، در این زمان برخی از بزرگراه‌های کشور گسترش یافت و نیز تکمیل راه‌آهن رشت - آستارا که در حال اجراست و اجرای برخی از خطوط راه‌آهن در استان‌های جنوب شرقی که تکمیل‌کننده «کریدور شمال جنوب» است و از لحاظ اقتصادی ما را به کشور‌هایی که بیشترین جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند، متصل می‌کند، نمایانگر تحولات مثبتی در زمینه تجارت از راه ایران در آینده نزدیک است. در حال حاضر به رغم اینکه ایجاد زیرساخت‌ها واقعاً هزینه‌بر و سخت است، در زمینه‌های مختلف آن مشغول به فعالیت وتولید هستیم.
۴- اکنون طرح‌های بزرگ علمی، در نقاط مختلف کشور در حال انجام است. به عنوان مثال در این سه سال، تعدادی ماهواره‌ها به فضا پرتاب شد. حتی با آخرین پرتابگر ایرانی، سه ماهواره به فضا فرستاده شد. بدون شک، هیچ رشدی بدون تلاش و دست و پنجه نرم کردن با مشکلات و حل آن‌ها ایجاد نمی‌شود. در این سال‌ها ثابت شد که در این زمینه موفق عمل شده و یک مسیر موفق به همگان نشان داده شده است. در واقع توانستیم با تکیه بر خودباوری، اعتماد به نفس، اقتصاد مقاومتی و تأکید بر توانایی‌های داخلی در این مسیر قرار بگیریم؛ مسیری که تا موفقیت کامل و دستیابی به همه اهداف باید آن را ادامه دهیم. ما باید راه و روش شهید رئیسی را تداوم بخشیم. در این‌باره سفر‌های استانی را که باعث برنامه‌ریزی و تلاش در راستای حل معضلات مناطق مختلف کشور است و منجر به پیگیری و نظارت در اجرای طرح‌ها می‌شود و می‌تواند با تشویق و تنبیه برای مدیران اثربخشی بیشتری داشته باشد، باید همچنان وجود داشته باشد.
در بعد مدیریت آیت‌الله رئیسی چه ویژگی‌هایی داشت؟
من معتقد هستم که شهید دکتر رئیسی، بسیار خردمندانه با قضایا، مسائل موجود و راه‌حل‌هایی که باید انجام شود، برخورد می‌کردند. برای اینکه یک مدیریت کارآمد باشد، علاوه بر برخورداری ازخصوصیات عقیدتی و ایمانی که در آن ایشان الگو و کامل بودند، باید طبق طرح و برنامه عمل کند. داشتن طرح‌های هدف‌دار و مدت‌دار براساس مشکلاتی که در هر منطقه وجود دارد، از ویژگی‌های مدیریتی شهید رئیسی بود. دو نکته دیگر که بسیار مهم است، سخت‌کوشی و خستگی‌ناپذیری در اجرا و نیز نظارت و پیگیری بود. شهید رئیسی بسیار فعالانه و بدون احساس خستگی، پیگیر اجرای طرح‌ها بودند. ایشان مشکلات هر منطقه را از نزدیک بررسی اولویت‌بندی و راهکار‌های اجرایی آن‌ها را جست‌وجو می‌کردند و با انجام سفر‌های متعدد استانی و تکرار آن‌ها اجرای‌شان را پیگیری می‌کردند و می‌فرمودند: «اگر لازم باشد، من برای اطمینان از اجرای طرح‌ها، بار‌ها به استان‌های مختلف سفر می‌کنم!» بنابراین داشتن طرح و برنامه، سخت‌کوشی، خستگی ناپذیری، پیگیری و نظارت تا اجرای کامل طرح‌ها از ویژگی‌های موفق مدیریتی شهید خدمت بود.
