جوان آنلاین: ۳۱ می‌مصادف با ۱۰ خرداد از سوی سازمان جهانی بهداشت به عنوان روز جهانی بدون دخانیات نام‌گذاری شده است. در ایران هم به این مناسبت هفته بدون دخانیات داریم. روز جهانی بدون دخانیات، هرسال ازسوی سازمان بهداشت جهانی با شعار‌های متفاوتی نام‌گذاری می‌شود. در ایام یاد شده و به‌مناسبت گرامیداشت روز جهانی بدون دخانیات، اقدامات و فعالیت‌های گسترده‌ای در سطح جامعه با همکاری ارگان‌ها، مؤسسات و سازمان‌های مردم نهاد به منظور حمایت طلبی برای اجرای سیاست‌های مؤثر برکاهش مصرف دخانیات و ارتقای سطح آگاهی عمومی به ویژه خانواده‌ها، جوانان و نوجوانان نسبت به مضرات استعمال دخانیات انجام
می‌پذیرد. امسال نیز هفته ملی بدون دخانیات از پنجم تا یازدهم خرداد با شعار «حفاظت از کودکان و نوجوانان در برابر دخانیات، حق و مسئولیت همگانی» گرامی داشته می‌شود. به همین بهانه به ذکر نکاتی پیرامون شعار امسال‌می‌پردازیم.
۱) خانه را برای نوجوانان امن کنیم
نیک می‌دانیم دوره نوجوانی، دوره‌ای بس حساس، عجیب، شگفت‌انگیز و حد فاصل کودکی و جوانی است. خانواده‌ها باید با هوشیاری و درایت و با آگاهی از شرایط ویژه این دوره، همواره از فرزندان نوجوان خود مراقبت نمایند، موقعیت ویژه و حساس ایشان را درک کنند و هرچه بیشتر آنها را در پناه خود و به زیر بال و پر خویش بگیرند. وقتی که مشکلات نوجوان در فضا و محیط خانه و در جمع گرم و با محبت، سراسر صفا و صمیمی خانواده بدون ترس از تنبیه و مجازات و شماتت مطرح و از طریق راه حل‌های متکی بر عقلانیت و فهم منطقی والدین رفع شود، دیگر نیازی به حضور و دخالت دوستان و همسالان در این زمینه نیست.
۲) مهربانانه به فکر درمان باشیم
نقش تربیتی خانه و خانواده به عنوان محیطی که فرزندان نوجوان و جوان بیشترین وقت خود را در آن می‌گذرانند از اهمیت غیر قابل انکاری برخوردار است. به جرأت می‌توان گفت منشأ تمام موفقیت‌ها و شکست‌ها، کامیابی‌ها و زمین خوردن‌ها را باید در شیوه تربیتی خانواده‌ها جست‌وجو کرد. پدران و مادران باید هوشیار و تیزبین باشند و ارتباطات، رفتار و رفت و آمد‌های فرزند نوجوان و جوان خود را تحت نظرگرفته و رصد کنند، و اگر احساس کردند بلای مهلک دخانیات از سیگار گرفته تا قلیان گریبان فرزندانشان را گرفته با سعه‌صدر و بدون فرصت سوزی و با اخلاق نیکو و محبت پدرانه و مادرانه به فکر درمان باشند.
۳) شرایط تخلیه سالم هیجانات را فراهم کنیم
نوجوانی دوره‌ای است که نوجوانان با تغییرات شناختی، زیستی و روانشناختی مواجه هستند و بسیاری از این نوجوانان در این دوره از رشد، درگیر رفتار‌های پرخطر از قبیل مصرف سیگار و قلیان و سایر مواد می‌شوند! چرا؟ چون خانواده‌ها از این نکته علمی غفلت داشته و گویی از یادشان رفته است که نوجوان و جوان به اقتضای ذاتی این دوران به دنبال تخلیه هیجانات هستند و به همین دلیل به غلط می‌پندارند با مصرف سیگار و قلیان هیجانات‌شان تخلیه می‌شود، لذت می‌برند یا به آنها خوش می‌گذرد! این هیجان باید دارای جایگزینی باشد. والدین نباید این هیجانات را سرکوب کنند که نتیجه عکس خواهد داد و می‌تواند یک فاجعه به بار آورد. بنابراین اگر نوجوان و جوانی شاداب و تندرست می‌خواهیم باید طوری با فرزندان خود در این دوران رفتار کنیم که آنان سراغ سیگار و قلیان نروند. این مهم زمانی قابل تحقق است که خانواده‌ها، مسئولان و برنامه‌ریزان فرهنگی و نهاد‌های متولی راهی برای تخلیه هیجانات آنان پیش‌بینی کنند. پس خانواده مهم است و می‌تواند نقش بسزایی در اعتیاد نوجوانان و جوانان به سیگار و قلیان و هرنوع موادی ایفا کند. درحقیقت اگر سطح بینش و سواد سلامت در جامعه و خانواده پایین باشد گسترش باور‌های غلط می‌تواند انگیزه و گرایش به مصرف سیگار و قلیان را افزایش دهد. این اتفاق اگر رخ دهد بدون تردید شاهد از بین رفتن شور و نشاط، سرزندگی و امید به زندگی دربین خانواده‌ها خواهیم بود و در نهایت با جامعه‌ای افسرده همراه با آسیب‌های فراوان اجتماعی مواجه خواهیم شد. با توضیحات ارائه شده و درک این مهم، درمی‌یابیم که نباید مانع تخلیه هیجانات به شیوه‌های کم خطر باشیم و بدانیم با محدودیت قائل شدن در هر چیز به هدف نخواهیم رسید، لذا از نگاه جامعه‌شناسان محدودیت‌ها و کنترل رفتار باید به شیوه کاهش آسیب باشد. پس باید به فکر جایگزین‌های سالم برای تخلیه هیجانات نوجوانان و جوانان باشیم. از نگاه کارشناسان بخشی از افزایش گرایش به سمت دخانیات مخصوصاً در گروه‌های سنی جوان و نوجوان، به نبود فضا‌های عمومی برای تخلیه بار هیجانی برمی‌گردد. گویی شهر‌ها و جامعه به شکلی طراحی شده است که نوجوانان را هر چه بیشتر به سمت فضا‌های خلوت و کنج‌ها هل می‌دهند. در این زمینه، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران به درستی معتقد است به هر میزان افراد، اشراف و مهارت‌های بیشتر و فرصت‌هایی برای ابراز وجود و تخلیه هیجانات داشته باشند، طبیعتاً گرایش کمتری به مصرف سیگار خواهند داشت.
۴) از بروز عوامل آسیب‌زا پیشگیری کنیم
اغلب روانشناسان و جامعه‌شناسان معتقدند مهم‌ترین عامل اعتیاد نوجوانان و جوانان به سیگار، خانواده است. از نگاه آنان در واقع پذیرش سیگار از جانب خانواده، باعث تغییر نگرش نوجوان و جوان نسبت به سیگار در آینده می‌شود. چه بسا این تغییر نگرش اسبابی را فراهم می‌کند تا نوجوان و جوان ما، بدون ترس و واهمه از والدین، برای کشیدن سیگار و قلیان اقدام کند. از سوی دیگر پزشکان، سیگاری و قلیانی‌شدن نوجوان و جوان را یک نیاز و خواست بیولوژیکی ندانسته و معتقدند اعتیاد به چنین مواردی ناشی از بی‌اعتنایی والدین و حساسیت نداشتن آنان، نداشتن آگاهی کافی نوجوان و جوان، تربیت اشتباه، مشکلات روحی و روانی عارض بر نوجوان و جوان، کاهش اعتماد به نفس آنها، افزایش اضطراب، کاهش عزت‌نفس و خودباوری، و تأثیرات محیطی است. اگر والدین هشیار باشند، بر فرزندان خود از کودکی مراقبت اصولی داشته باشند و با حساسیت منطقی و به دور از افراط و تفریط آنان را تربیت کنند، می‌توان اعتیاد فرزندان به سیگار را از همان دوران کودکی کنترل و پیشگیری کرد. البته مراکز فرهنگی، هنری، آموزشی، مراکزبهداشتی، اطرافیان، دوستان و همچنین دولت با توجه به امکانات و اختیارات عدیده می‌توانند با ایجاد برنامه‌های متعدد از سیگاری و قلیانی شدن نوجوانان و جوانان جلوگیری کنند.
۵) امکانات و ظرفیت‌هایمان را برای مقابله با دخانیات هم‌افزا کنیم
افزایش ۷۰ درصدی مصرف سیگار در کشور خطرناک است و این آمار در آبان‌ماه ۱۴۰۲ از سوی دبیر اجتماعی شورای عالی انقلاب فرهنگی اعلام شده است. در همان ایام نیز دبیرکل جمعیت مبارزه با دخانیات از افزایش ۱۳۳ درصدی استعمال در میان دختران نوجوان خبرداد؛ و باز در همان سال رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت با اعلام افزایش ۱۹۰ درصدی مصرف سیگار در میان زنان کشور در پنج‌ساله اخیر را مطرح‌کرده است. یا اینکه رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران اظهار داشته، آنچه در آمار ارائه شده درخصوص مصرف سیگار حائز اهمیت بوده افزایش قابل‌توجه استعمال دخانیات در گروه سنی ۱۴- ۱۳ ساله‌هاست. این موضوع هم در خصوص پسران و هم در خصوص دختران قابل تأمل است!
بد نیست بدانید طبق تحقیقات انجام شده در بین هزارو ۱۱۹ نوجوان بین ۱۵ تا ۱۸ ساله، ۵۳ درصد افراد سیگاری که در این سن شروع به سیگار کشیدن کرده‌اند، علتش را کنجکاوی مطرح کردند. در‌حالی که نمی‌دانستند با سه بار کشیدن سیگار، نیکوتین موجود در آن در بدنشان می‌ماند و اعتیاد به مصرف سیگار را در آنها ایجاد می‌کند. همچنین در ۱۹ درصد این گروه آماری تفنن و در ۱۵ درصد دیگر فشار گروه همسالان، مانند تعارف‌کردن، علت اصلی مصرف سیگار بوده است. باقیمانده نیز علت‌های دیگری داشته‌اند و در بین همه اینها، علت اصلی به واقع همان کنجکاوی بوده است. علل دیگر روی آوردن جوانان به سیگار عبارتست از: خانواده، فقر، رفاه بیش از حد، مرگ و میر‌های خاص در میان اعضای خانواده، دیدن شکست‌های بزرگ زندگی، طلاق پدر و مادر، جدا شدن فرد از خانواده، بیکاری، ابراز وجود و...
امروز سن مصرف سیگار، در جامعه به شدت پایین آمده است. باید صریح بگویم که موج افزایش گرایش به سیگار و قلیان که خود مقدمه اعتیاد به مواد‌مخدر است، بحرانی جدی باید تلقی شود و لذا اگر شرایط اجتماعی امروز کشور از سوی خانواده‌ها، مراکز فرهنگی- آموزشی تأثیرگذار و دستگاه حاکمه کنترل نشود این بحران رو به تزاید، جامعه را از پا در خواهد آورد و روح جامعه را بیمار و روانپریش خواهد کرد. برای برون رفت از این معضل باید افراد و نهاد‌های اثرگذار وارد میدان شوند و با تلاش و بهره‌گیری از اندیشه نوگرای اساتید برجسته علوم روانشناسی، جامعه‌شناسی، حقوقی و پزشکی، در این‌خصوص اقدام به تدوین و اجرای برنامه‌های مدون کنند تا سلامت جسم و روان پسران و دختران نوجوان و جوان ما تضمین شود.
۶) به فرزندان مهارت‌های زندگی را آموزش دهیم
کارشناسان و صاحب نظران بر این باورند که با آموزش مهارت‌های زندگی از قبیل: خودآگاهی، همدلی‌کردن، تصمیم‌گیری، حل مسئله، ارتباطات، نه گفتن، تفکر خلاق، تفکر نقادانه، مدیریت استرس و مدیریت خشم می‌توان نوجوانان و جوانان را در مقابل انواع آسیب‌ها از جمله دخانیات محافظت کرد. آموزش این مهارت‌ها متناسب با گروه سنی باید از کودکی و از سوی نهادهایی، چون خانواده و مهد‌های کودک انجام شود و هر چه‌قدر از این موضوع مهم چه ازسوی خانواده و چه حاکمیت غفلت شود، در آینده شاهد بیشتر شدن آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد به دخانیات و مواد‌مخدر خواهیم بود. در خاتمه بار دیگر بر نقش خانواده تأکید می‌شود و با بهبود روابط اولیا با فرزندان، پیگیری روابط آنان، اطلاع از نوع دوستیابی فرزندان و سبک زندگی فردی آنان، می‌توان از بروز آسیب‌های روحی، روانی و بحران آفرین برای فرزندان پیشگیری کرد.
* نویسنده و پژوهشگر علوم تربیتی
