جوان آنلاین: حقوق بشر اسلامی در لابه‌لای تقویم ایران‌مان جا خوش کرده است تا یادآوری کند اندیشه غربی و اسلامی در موضوع حقوق بشر تفاوت‌های فاحشی دارند و هر اندازه که حقوق بشر غربی پوسته‌ای زیبا و فریبنده دارد و ابزاری در دست حاکمان مستبد غرب است، در دنیای اسلام به معنی واقعی کلمه به حقوق تک‌تک بشر توجه دارد، هرچند سردمداران برخی کشور‌های اسلامی نیز به تبع غرب از این ودیعه الهی به عنوان ابزار استفاده می‌کنند، اما جامعه اسلامی نگرش دیگری دارد و به باور کنشگران، آزادی و کرامت انسانی ودیعه الهی است که به عنوان یک اصل باید مورد توجه همگان، اعم از افراد و دولت‌ها قرار گیرد و یکی از ارزشمندترین و مهمترین گفتمان‌های جهان معاصر به ویژه در میان کشور‌های اسلامی محسوب می‌شود. سازمان همکاری اسلامی در سال۱۳۶۹، اعلامیه اسلامی حقوق بشر را در سطح دولت‌های اسلامی به تصویب رساند. این سازمان در سال۱۳۸۷ بنا به پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران سالروز تصویب اعلامیه اسلامی حقوق بشر مصادف با ۱۴مرداد، پنجم آگوست را به عنوان «روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» تصویب کرد و کشور‌های اسلامی این روز را در تقویم ملی مناسبت‌های خود درج کردند. روز کرامت انسانی و حقوق بشر اسلامی اگر تلنگری برای حساس‌ترشدن همگان به ویژه صاحبان قدرت جهت رعایت کرامت انسان‌ها و بهره‌مندی درست از ظرفیت‌های اسلامی برای مقابله با انواع نقض حق‌ها، ظلم‌ها و بی‌عدالتی‌ها باشد، مبارک است و فرخنده و اگر فاقد این اثرگذاری‌ها باشد، عملاً مفاهیم ارزشمند را نیز لوث خواهد کرد. به جامعه خود نگاه کنیم، به جوامع مسلمان دیگر بنگریم، تا چه اندازه مسلمانان در شکوفایی کرامت انسانی و بهره‌مندی از حقوق انسانی خود موفق بوده‌اند؟ تا چه اندازه ظرفیت‌های دینی برای ارتقای رعایت حقوق انسان‌ها را در گفتگو‌های عالمانه سطح ملی یا با دیگر فرهنگ‌ها یا در نظام حقوقی و اجتماعی خود به درستی تبیین و در عمل، اثربخشی و کارآمدی آنها را نشان داده‌ایم؟ چالش‌ها در چه زمینه‌هایی هستند و عوامل وجود مشکلات، نارسایی‌ها و نقض حق‌ها چه مواردی هستند؟ سهم حکومت‌ها و کارگزاران جوامع دارای جمعیت اکثریت مسلمان در وضع موجود تا چه میزان است؟ مردم برای دستیابی به وضعیت بهتر چه تدابیر مسالمت‌آمیز و عقلایی را باید به کار بندند؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها با دکتر بهار اخوان، نماینده مؤسسه صیانت از حقوق زنان به گفتگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
تا چه اندازه مسلمانان در شکوفایی کرامت انسانی و بهره‌مندی از حقوق انسانی خود موفق بوده‌اند؟
در ابتدا باید بگویم، اگر با دیدی کلی به اهداف حقوق بشر و آموزه‌های دینی نگاه کنیم، خواهیم دید که ادیان الهی نقش بسیار مهمی در ارتقا و ترویج حقوق بشر داشته‌اند، بنابراین تردیدی نیست که مفاهیمی نظیر کرامت انسانی، آزادی و برابری، ریشه در همین تعالیم الهی دارد و دین کمک بسیاری به پیشرفت حقوق بشر داشته است. بر اساس همین آموزه‌های الهی، پیامبر اسلام (ص) کامل‌ترین شـکل حقوق بشـر را در سـطوح مختلـف از جمله حقوق اساسی و بنیادی بشر مدنی- سیاسی و اجتماعی- اقتصادی را در ۱۴ قرن قبل اجرا کرده‌اند. همانطور که گفته شد، حقوق بشر و کرامت انسانی در دین اسلام دارای مبانی فکری و اصول قابل ملاحظه‌ای است که به همین منظور دانشمندان اسلامی به تبیین گفتمان حقوق بشر با توجه به دیدگاه‌های اسلام پرداخته‌اند که حاصل آن تصویب اعلامیه حقوق بشر اسلامی بود. این بزرگ‌ترین دستاورد مسلمانان در شکوفایی کرامت انسانی و بهره‌مندی از حقوق انسانی محسوب می‌شود که آزادی سیاسی، اجتماعی و بسیاری از آزادی‌های دیگر از حقوق انسان‌ها را مورد تأکید قرار می‌دهد و دولت و اجتماع را در فراهم‌کردن محیط زندگی برای برخورداری از حقوق بشر متعهد می‌کند. یکی از موضوعات دیگری که می‌توان مطرح کرد، نحوه مشارکت کشور‌های اسلامی در روند شکل‌گیری و تدوین نظام بین‌المللی حقوق بشر از همان ابتدا بوده است. در این دوران بسیاری از کشور‌های اسلامی تحت استعمار مستقیم و غیرمستقیم قدرت‌های غربی بوده و بدون توجه به هویت مستقل اسلامی خود از پیگیری خط مشی مستقل خود بازمانده‌اند. جالب توجه است که همین کشورها بعد از رسیدن به استقلال و رهایی از استعمار غربی در نظام فعلی حقوق بشر بین‌المللی با هدف ایجاد تغییر و تحولات ساختاری در جهت ترویج حقوق بشر اسلامی تلاش می‌کنند.
تا چه اندازه ظرفیت‌های دینی برای ارتقای رعایت حقوق انسان‌ها را در گفتگو‌های عالمانه سطح ملی یا با دیگر فرهنگ‌ها یا در نظام حقوقی و اجتماعی خود به درستی تبیین کرده و در عمل، اثربخشی و کارآمدی آنها را نشان داده‌ایم؟
یکی از اهداف اصلی ادیان به ویژه دین اسلام گسترش صلح با رویکرد همزیستی و همبستگی میان همه افراد از طریق هم‌اندیشی و گفتگو میان تمدن‌ها و آرای مختلف بوده است. در این زمینه یکی از مفاهیم بسیار ارزشمند حوزه ارتقای رعایت حقوق انسان‌ها، احترام به تنوع فرهنگی بوده است. حقوق بشر اسلامی از همان ابتدا ضرورت احترام به تنوع فرهنگی را به رسمیت شناخته است و سنت‌ها و فرهنگ‌های گوناگون را محترم می‌شمرد. همین دیدگاه باعث شده است پیروان دین اسلام از ملیت‌ها، نژاد‌ها و فرهنگ‌های متنوع و گوناگون در سراسر جهان باشند. این رویکرد عالیه انسانی با هنجار‌های امروز حقوق بشر غربی که با شعار جهانشمولی حقوق بشر، استاندارد‌های چندین کشور غربی را بر تمامی کشورها تحمیل می‌کند، کاملاً در تضاد است. در این راستا جمهوری اسلامی ایران نیز با رد گزاره جهانشمولی حقوق بشر، همواره بر گفتمان تنوع فرهنگی در هنجار‌ها و اصول حقوق بشری تأکید می‌کند.
چالش‌ها و عوامل وجود مشکلات و نارسایی‌ها و نقض حق‌ها چه مواردی هستند؟
چالش‌های کشور‌های اسلامی در حوزه حقوق بشر را می‌توان از جهات مختلف بررسی کرد. یکی از مهمترین موضوعات، نگاه ابزاری قدرت‌های غربی به موضوع حقوق بشر است. این کشورها که خود را داعیه‌دار حقوق بشر می‌دانند، در ادعای خود مبنی بر آزادی‌خواهی و عدالت‌جویی صداقت ندارند. شواهد نشان داده است در همه دوران، کشور‌های غربی با شعار‌های آزادی‌خواهی و انسان‌دوستی درصدد دخالت در امور داخلی کشور‌های مستقل بوده‌اند. به این ترتیب حقوق بشر تبدیل به ابزاری برای ایجاد فشار‌های سیاسی بر برخی کشورها از جمله ایران شده است. یکی دیگر از چالش‌ها، عدم‌وحدت در میان کشور‌های اسلامی است. به رغم زمینه‌های مشترک دینی و پیوند‌های تاریخی میان آنها، کشور‌های اسلامی همچنان فاقد انسجام و وحدت برای اقدام مشترک در حوزه ارتقا و ترویج حقوق بشر اسلامی هستند. این امر تحمیل هنجار‌ها و استاندارد‌های حقوق بشری غربی را به دنبال داشته است.
سهم حکومت‌ها و کارگزاران جوامع دارای جمعیت اکثریت مسلمان در وضع موجود تا چه میزان است؟
موضوع نوع حاکمیت و نظام سیاسی موجود در کشور‌های اسلامی، رابطه مستقیمی در نگرش این کشورها به حقوق بشر دارد. باید توجه داشت در حال حاضر کشور‌های اسلامی از نظر وضعیت سیاسی بسیار متفاوت هستند. در یک سو کشوری حاشیه خلیج‌فارس با حکومت‌های پادشاهی و سلطنتی (وابسته به کشور‌های غربی)، در سوی دیگر ترکیه با نظام سکولار، ارزش‌های «اروپایی‌شدن» را پیگیری می‌کند، ضمن اینکه برخی از کشور‌های اسلامی در منطقه مانند افغانستان به دلیل تهاجم نظامی کشور‌های غربی به ویژه امریکا هنوز نتوانسته‌اند یک حکومت باثبات تشکیل دهند. در کنار این کشورها، جمهوری اسلامی ایران با نظام مبتنی بر مردم‌سالاری دینی در پی اجرای حکومت مردمی و دینی بوده است، بنابراین نمی‌توان انتظار داشت همه این کشورها که دارای حاکمیت منحصربه‌فرد هستند، دیدگاه یکسانی نسبت به حقوق بشر داشته یا از نظر وضعیت رعایت آن، به یکدیگر شبیه باشند.
مردم برای دستیابی به وضعیت بهتر چه تدابیر مسالمت‌آمیز و عقلایی را باید به کار بندند؟
توجه به ظرفیت‌های موجود در کشور‌های اسلامی مهمترین نکته در پاسخ به این سؤال است. ابتدا می‌توان به نقش سازمان‌های غیردولتی و مردم‌نهاد اشاره کرد که در کنار دولت‌ها، با استفاده از ظرفیت‌های مردمی امروزه به یکی از بازیگران تأثیرگذار در حمایت و ارتقای حقوق بشر در داخل و در عرصه بین‌المللی تبدیل شده‌اند. علاوه بر سازمان‌های غیردولتی، برخی از مراکز نظیر مساجد علاوه بر نقش عبادی خود دارای نقش‌ها و فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هستند و می‌توانند به عنوان پایگاهی برای توسعه حقوق بشر اسلامی در نظر گرفته شوند. همچنین در این‌باره می‌توان به نقش جامعه مدنی با تأکید بر فعالان حقوق بشر اشاره کرد. در موضوع حمایت از مردم فلسطین از طریق ایجاد کمپین‌های حقوق بشری و برگزاری تظاهرات‌های مسالمت‌آمیز در جهت ترویج حقوق بشر اسلامی گام‌های مثبتی برداشته شده است.
حساس‌ترشدن صاحبان قدرت جهت رعایت کرامت انسان‌ها و بهره‌مندی درست از ظرفیت‌های اسلامی برای مقابله با انواع نقض حق‌ها، ظلم‌ها و بی‌عدالتی‌ها چگونه ممکن خواهد شد؟
با توجه به اینکه در حال حاضر قدرت‌های بزرگ با استفاده از قدرت رسانه به خصوص در فضای مجازی با خلق روایت‌ها و گفتمان‌های جدید، افکار عمومی را در جهت منافع خود هدایت می‌کنند، اولین راهکار، استفاده از ظرفیت رسانه و فضای مجازی جهت مقابله با نقض حقوق بشر و حمایت از قربانیان این نقض‌هاست. برگزاری همایش‌ها و کرسی‌های هم‌اندیشی با حضور نخبگان و اندیشمندان اسلامی در جهت تبیین مبانی حقوق بشر اسلامی و افشای حقوق بشر غربی در نظر و عمل می‌تواند راهگشا باشد. روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی فرصت مغتنمی است که دولت‌های اسلامی و نخبگان مسلمان این هدف والا را پیگیری کنند. جمهوری اسلامی ایران به عنوان پیشگام در معرفی حقوق بشر اسلامی می‌تواند با استفاده از ظرفیت‌های ملی و بین‌المللی خود کشور‌های اسلامی را در جهت اتخاذ اقدامات جدی و ترویج گفتمان حقوق بشر اسلامی تشویق کند. در نهایت اینکه به نظر می‌رسد کشور‌های اسلامی باید از موضع تدافعی و پاسخگویی خارج شوند و با افشاگری از وضعیت حقوق بشر غربی، رویکرد تهاجمی اتخاذ کنند.
