جوان آنلاین: سیاست‌های نظام جمهوری اسلامی درباره ارتباط با سایر کشور‌ها و ملت‌ها، براساس اصول و مبانی قانون اساسی و آرمان‌های بنیانگذار انقلاب اسلامی مشخص شده است. پرواضح است که اهداف سیاست خارجی این نظام چه در بخش آرمان‌های انقلاب اسلامی و اندیشه‌های امام‌خمینی (ره) و چه در حوزه قانون اساسی، براساس مبانی قرآنی و مکتب تشیع تعریف شده است، اصولی و اهدافی که در دهه ۶۰ با شور و هیجان دنبال می‌شد. در مقال پی‌آمده سعی کرده‌ایم، نگاهی تاریخی به اهداف، مواضع و عملکرد نظام در بخش سیاست خارجی در طول دهه ۶۰، از منظر مطبوعات آن دوره داشته باشیم. امید آنکه این پژوهش، تاریخ‌پژوهان معاصر و عموم علاقه‌مندان را مفید و مقبول آید.
اهداف سیاست خارجی در قانون اساسی
قاعدتاً برای بررسی و مرور اهداف سیاست خارجی «جمهوری اسلامی ایران»، باید به سراغ قانون اساسی جمهوری اسلامی و البته یکی از مبانی تدوین آن، یعنی صحیفه امام‌خمینی (ره) رفت. بر همین اساس هم شاید بتوان اهداف سیاست خارجی ایران اسلامی را بر مبنای قانون اساسی و آرمان‌های بنیانگذار آن در چهار بخش اصلی تقسیم‌بندی کرد:
۱- «حفاظت از استقلال و حاکمیت ملی در عرصه بین‌المللی»، براساس اصول ۷۸ و ۱۵۳ که در آنها بر ممنوع بودن هرگونه تغییری در خطوط مرزی کشور و بر حفاظت از استقلال کشور، در تمامی شئون سیاسی، اقتصادی و... تأکید شده است.
۲- «دوستی با همسایگان و تلاش در جهت تشکیل امت واحده اسلامی»، براساس اصل ۱۱ قانون اساسی.
۳- «ایجاد وحدت میان مسلمانان و تلاش برای صلح میان آنها.» (صحیفه امام، جلد ۱۳، ص ۵۴)
۴- «حمایت و دفاع از مستضعفین و مسلمانان در برابر مستکبرین»، براساس اصل ۱۵۴ قانون اساسی که در آن بر حمایت از مستضعفین در برابر مستکبرین، به رغم عدم دخالت کامل در امور داخلی کشور‌ها تأکید شده است (۱).
با بررسی مطبوعات دهه ۶۰، می‌توان چهار بخش فوق را در میان اخبار و مقالات جست‌وجو کرد.
حفظ استقلال و تأمین منافع ملی
استیفای حقوق ملت و دفاع از استقلال سیاسی ایران در عرصه بین‌المللی، جزو اهداف مهم و اساسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی بوده که مورد توجه مطبوعات دهه ۶۰ قرار می‌گرفته است. گاه این استیفای حق به شکل اعتراض یا قطع رابطه از سوی وزارت امور خارجه انجام می‌شد و گاه به شکل مذاکره. مثلاً بعد از اعطای پناهندگی سیاسی به مسعود رجوی و بنی‌صدر از طرف دولت فرانسه این اقدام مورد اعتراض شدید ایران قرار گرفت و در نهایت باعث اخراج سفیر فرانسه از ایران شد. به دلیل اینکه این اقدام فرانسه از یکسو دخالت در امور داخلی سیاسی و از سوی دیگر حمایت از دشمنان ایران محسوب می‌شد، بازتاب گسترده‌ای در میان روزنامه‌های آن دوره داشت. مثلاً روزنامه اطلاعات ضمن درج این خبر با عنوان «سفیر فرانسه از ایران اخراج شد»، با ابراز خوشحالی از این اقدام وزارت امورخارجه آن را عملی انقلابی توصیف کرد (۲). یا وقتی ایران به عنوان کشوری میانجی باعث از بین رفتن جنگ سفارتخانه‌ای میان دو کشور لبنان و فرانسه و همچنین آزادی دو گروگان فرانسوی در بیروت شده بود، مطبوعات این مسئله را مورد توجه قرار دادند. در آن زمان سلسله مذاکراتی میان هیئت‌های سیاسی ایران و فرانسه انجام شد که در نهایت براساس این مذاکرات، دولت فرانسه موظف شد به اجرای تعهد خود در بازپرداخت وامی که از ایران در دوره پهلوی دوم دریافت کرده بود، بپردازد. روزنامه رسالت در آن زمان در مطلبی با عنوان «فرانسه به نشانه حسن نیت با ایران موافقت کرد تا نیروی مین جمع کن خود را از خلیج فارس خارج کند»، نوشت: «فرانسه طی این هفته، مبلغ ۳۳۰ میلیون دلار و براساس توافقی که منجر به آزادی دو گروگان فرانسوی در بیروت و پایان جنگ سفارتخانه‌ها شد، به ایران می‌پردازد. به گزارش روزنامه واشنگتن پست این مبلغ دومین قسمت از وام یک میلیارد دلاری ایران به فرانسه است. به نوشته واشنگتن پست، مذاکرات برای انجام این توافق از سوی یک هیئت فرانسوی که در آن ژان شارل مارچیانی – از همکاران وزیر کشور فرانسه- حضور دارد و نیز توصیه‌های منوچهر قربانی‌فر انجام گرفته است. مقامات دولت فرانسه می‌گویند در مورد بازپرداخت وام یک میلیارد دلاری که در سال ۱۹۷۴ به وسیله شاه به سازمان انرژی هسته‌ای فرانسه داده شده بود، با دولت ایران مجدداً آغاز به مذاکره کرده‌اند (۳).» به عنوان نمونه دیگر وقتی امیر کشور کویت که در سال‌های دفاع‌مقدس همه نوع حمایتی از صدام و رژیم بعث کرده بود، به بهانه شلیک چند موشک به خاک کشورش، [دولت کویت نتوانست هیچ سندی مبنی بر شلیک این موشک‌ها از طرف ایران ارائه دهد]، کاردار و چند دیپلمات ایرانی را از کشورش اخراج کرد، روزنامه جمهوری اسلامی در مقاله‌ای با عنوان «مناسب‌ترین فرصت برای تنبیه حکام کویت»، خواستار قطع رابطه کامل با کویت و پیگیری دشمنی‌های این کشور علیه جمهوری اسلامی ایران شده بود. در بخشی از این مقاله آمده بود: «این اقدام کویت باعث شد، ملاحظات سیاسی موجود در روابط دو کشور که همیشه به عنوان یک عامل دست و پاگیر مانع بروز رفتاری متناسب با آل‌صباح علیه انقلاب اسلامی شده بود، از بین برود. (۴)» همچنین بعد از صدور حکم امام‌خمینی درباره ارتداد سلمان رشدی و اعتراض شدید مسئولان کشور به انگلستان به خاطر حمایت از نویسنده مرتد کتاب آیات شیطانی، نمایندگان مجلس شورای اسلامی از وزارت امورخارجه خواستند که طی یک هفته و به طور رسمی روابط سیاسی با کشور انگلستان را قطع کند. با اقدام دولت در قطع رابطه سیاسی با کشور انگلستان این موضوع مورد توجه و استقبال مطبوعات قرار گرفت. به طور مثال روزنامه رسالت در تاریخ ۱۶ اسفند ۱۳۶۷. ش در صفحه اول خود نوشت: «وزارت خارجه ایران قطع روابط سیاسی با انگلستان را رسماً اعلام کرد (۵)» و از این قطع روابط استقبال نمود، امری که نظایر آن را می‌شد در سایر مطبوعات نیز یافت.
گسترش روابط سیاسی با کشور‌های همسایه و مستضعف
گسترش رابطه سیاسی با کشور‌های مسلمان و مستضعف به ویژه همسایگان - که سال‌ها تحت استعمار غرب قرار داشتند- از جمله اهداف جمهوری اسلامی در بخش سیاست خارجی بود. به همین دلیل نیز در سال ۱۳۶۲. ش، مسئولان سیاسی کشور به گسترش این روابط اقدام کردند که اخبار آن در روزنامه‌ها منعکس می‌شد. اخباری، چون «گزارش مذاکرات نخست‌وزیر الجزایر با رئیس مجلس شورای اسلامی (۶)»، «گزارش مذاکرات دیروز وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ایران با وزیر خارجه و رئیس مجلس کشور الجزایر (۷)»، «گسترش روابط با کشور‌های انقلابی و ضدامپریالیسم امریکای لاتین همچون نیکاراگوئه (۸)»، «حسین شیخ‌الاسلام معاون سیاسی وزارت امورخاجه کشورمان دوشنبه پس از پایان سفر خود به سوریه، لیبی و الجزایر به عدن پایتخت یمن وارد شد. (۹)»، «انجام سفر‌های دیپلماتیک به کشور‌های ترکیه، کوبا و نیکاراگوئه از سوی نخست‌وزیر و تعدادی از اعضای دولت برای گسترش روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی (۱۰)» و...
همچنین با آغاز سفر آیت‌الله خامنه‌ای –رئیس‌جمهوری وقت- به چند کشور آسیایی و آفریقایی، روزنامه‌ها به انعکاس اخبار و اهداف این سفر پرداختند. به طور مثال روزنامه رسالت، آغاز این سفر‌ها را «سرفصل نوینی در تاریخ حضور جمهوری اسلامی ایران در سطح جهانی» دانست (۱۱). یا این روزنامه در پایان سفر رئیس‌جمهور به پاکستان، در مطلبی تحلیلی با عنوان «در حاشیه سفر رئیس‌جمهور به پاکستان» نوشت: «استقبال پرشور ملت پاکستان همراه با فریاد‌های مداوم مرگ بر امریکا، نشانگر این موضوع است که تعرض سیاسی جمهوری اسلامی ایران به سیاست‌های امریکا در منطقه، امری جدی است و دولت پاکستان مسلماً راهی عاقلانه‌تر و دوراندیشانه‌تر در گسترش روابط خود با ایران انتخاب کرده است (۱۲).» انعکاس چنین اخباری در مطبوعات آن دوره، نمونه‌ای از تلاش دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال کشور‌های همسایه و مستضعف در روزنامه‌هاست.
تلاش برای ایجاد صلح میان کشور‌ها و جریان‌های اسلامی
سیاست‌های رفع تنش میان کشور‌های اسلامی که یکی دیگر از اصول و مبانی عملیاتی وزارت امورخارجه بوده و همچنان هست در آن زمان مورد توجه مطبوعات قرار می‌گرفت. مثلاً روزنامه کیهان بعد از شروع «جنگ طرابلس» میان سوریه و لبنان، اقدامات وزارت امورخارجه برای ایجاد صلح میان این دو کشور را پیگیری می‌کرد. روزنامه کیهان در تاریخ ۱۱ مهر ۱۳۶۴. ش، تیتر دو صفحه اول خود را به این خبر اختصاص داد: «تلاش‌های دیپلماتیک ایران در لبنان و سوریه، برای پایان دادن به جنگ خونین طرابلس» و در ذیل این خبر نوشت: «وزاری خارجه ایران، سوریه و لیبی، پیرامون جنگ طرابلس به مذاکره پرداختند... هم‌اکنون آرامش موقت در طرابلس پس از ۱۸ روز نبرد خونین و پرتلفات برقرار شده (۱۳).»
تلاش جمهوری اسلامی برای برقراری وحدت میان گروه‌های اسلامی نیز مورد توجه مطبوعات بود و مطالب مربوط به آن را در میان تولیدات خویش منعکس می‌کردند. مثلاً روزنامه صبح آزادگان در تاریخ ۵ خرداد ۱۳۶۴. ش، در مطلبی با عنوان «لبیک روحانیون و مهاجرین افغانی به پیام وحدت آیت‌الله العظمی منتظری» نوشت: «به دنبال رهنمود‌های آیت‌الله‌العظمی منتظری به روحانیون و مبارزان مسلمان افغان، در روز جمعه پیام لبیک روحانیون، طلاب و مدرسین و مهاجران افغانستان در حوزه علمیه مشهد منتشر شد (۱۴).»
دفاع از مسلمین و حمایت از کشور‌های مستضعف
مسئله اشغال سرزمین فلسطین به دست صهیونیست‌ها از ابتدای تشکیل دولت جعلی اسرائیل، برای عموم ایرانیان مهم و غیرقابل قبول بوده است. واکنش مردم و رهبران دینی و سیاسی ایران در آن سال‌ها (۱۳۲۶ تا ۱۳۳۲. ش)، مؤید این مطلب است. با این همه بعد از کودتای ۲۸ مرداد و در سال‌های دیکتاتوری محمدرضا پهلوی، مردم فرصتی برای ابراز خشم خود علیه صهیونیست‌ها نداشتند. برهمین مبنا نیز با پیروزی انقلاب اسلامی، «حمایت از فلسطین» و دشمنی با صهیونیسم، از اصلی‌ترین اهداف و آرمان‌های نظام جمهوری اسلامی در سیاست خارجی شد و همچنان است. تبدیل سفارت اسرائیل به سفارت فلسطین در همان روز‌های ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی یا اعلام جمعه آخر سال به عنوان روز جهانی «قدس»، از مهم‌ترین نشانه‌های اهمیت این سیاست در فضای سیاست خارجی جمهوری اسلامی بود. به همین دلیل از همان ماه‌های اول تشکیل نظام جمهوری اسلامی، توجه به مسئله فلسطین، مناطق اشغالی لبنان و سوریه در صفحات روزنامه‌های مختلف دیده می‌شد. مانند اخباری، چون «تظاهرات مردم در حمایت از قیام فلسطینی‌ها علیه اسرائیل در سراسر ایران (۱۵)»، «گفت‌وگوی فرستاده روزنامه اطلاعات با پیرمردان فلسطینی در لبنان (۱۶)» یا مقالات تحلیلی که روزنامه‌ها در حمایت از مسئله فلسطین و روز قدس می‌نوشتند، مانند سرمقاله «تجدید عهد با روز جهانی قدس» در روزنامه کیهان که در آن بر مبارزه با توطئه‌های امپریالیسم در خاورمیانه برای مقابله با اسلام انقلابی و حمایت از فلسطین تأکید شده بود (۱۷).
با حمله ارتش رژیم اشغالگر قدس به جنوب لبنان در پاییز سال ۱۳۶۲. ش، توجه مطبوعات به اخبار مربوط به جنایات اسرائیل بیشتر شد. به طور مثال روزنامه جمهوری اسلامی در تاریخ اول آذر ۱۳۶۲. ش، تیتر یک خود را به آن اختصاص داد و از قول آیت‌الله منتظری نوشت: «امروز وظیفه تمامی نیرو‌های اسلامی است که در برابر هجوم وحشیانه امریکا، اسرائیل و فرانسه به فلسطین و لبنان دفاع کنند...» و در خبر دیگری با تیتری درشت از قول وزیر امور خارجه – دکتر علی‌اکبر ولایتی- نوشت: «حمایت از مردم سوریه، لبنان و فلسطین، جزو اهداف استراتژیک سیاست خارجی ماست (۱۸).» روزنامه کیهان هم به پوشش وسیع خبری مسائل مربوط به اشغال لبنان پرداخت: «تانک‌های اسرائیلی، شهرک سرفند در شمال صیدا را محاصره کردند» یا «فرانسه یک ناو جنگی جدید به آب‌های لبنان اعزام کرد و نبرد شدید میان انقلابیون مسلمان و ارتش از سر گرفته شد (۱۹).» البته در روز‌های بعد نیز همچنان موضع‌گیری مسئولان نظام درباره قضایای حمله اسرائیل به جنوب لبنان ادامه داشت. مانند انعکاس سخنرانی‌های حجت‌الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی – رئیس وقت مجلس- یا مصاحبه‌های فخرالدین حجازی –نماینده وقت مجلس- درباره قضایای لبنان در روزنامه «خراسان (۲۰)» و از این قبیل. همچنین بنا بر اصل حمایت از کشور‌های مستضعف و اصول اسلامی در جهت حمایت معنوی و سیاسی از مستضعفین و استعمارزده‌ها و همچنین کمک به همنوعان، نظام جمهوری اسلامی ایران هرگاه نیاز بود، به مردم مستضعف و نیازمند کشور‌های فقیر جهان کمک معنوی و مادی می‌کرد. بی‌نیاز از تذکار است از این طریق نیز هم به گسترش روابط سیاسی و دوستی بین ملت‌ها اقدام می‌کرد و هم به «صدور فرهنگی انقلاب اسلامی» می‌پرداخت. مثلاً مطبوعات در آن زمان اخبار مبارزات مردم مستضعف جهان را در برابر استکبار و حکومت‌های خودکامه منعکس می‌کردند. اخباری که می‌توان به عنوان نمونه به این موارد اشاره کرد: «نگاهی به گذشته و حال کنگو و بررسی نهضت انقلاب اسلامی مردم کنگو- زئیر- (۲۱)»، «سرکوبی حکومت السالوادور و پایداری پیکارجویان یا پیروزی بزرگ مسلمانان افغانی در برابر متجاوزین روسی (۲۲)» یا «موج جنبش اسلامی مردم سودان رژیم نمبری را متزلزل کرد (۲۳)» و مواردی از این دست. یا بعد از وقوع قحطی شدید در کشور بحران زده اتیوپی (حبشه) و شیوع گرسنگی و پیامد‌های آن در میان مردم این کشور، دولت اقدام به جمع‌آوری کمک‌های مردمی و ارسال آن به این کشور قحطی زده کرد که خبر آن در رسانه‌ها منعکس شد.
کلام آخر
باید توجه داشت سیاست خارجی نظام جمهوری اسلامی در عمر بیش از چهار دهه‌ای آن، گرچه فراز و نشیب‌های بسیاری را طی کرده، اما نه تنها در دهه ۶۰ که در دهه‌های بعدی و با رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، در همان خط سیر اهداف و آرمان‌های انقلاب و امام حرکت کرده و از مسیر خود خارج نشده است.
منابع:
۱- محمدی، منوچهر، «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، نشر دادگستر، چاپ چهارم ۱۳۸۶. ش، صفحات ۳۰، ۳۱ و ۳۶،
۲- روزنامه اطلاعات، شماره ۱۶۴۹۶، مورخ پنجشنبه ۱۵ مرداد ۱۳۶۰. ش، ص ۱ و آخر
۳- روزنامه رسالت، شماره ۵۵۱، مورخ چهارشنبه ۱۱ آذر ۱۳۶۶. ش، ص ۱ و ۱۲،
۴- روزنامه جمهوری اسلامی، شماره ۲۳۹۹، مورخ دوشنبه ۱۶ شهریور ۱۳۶۶. ش، ص ۱ و ۱۱،
۵- روزنامه رسالت، شماره ۹۱۹، مورخ سه شنبه ۱۶ اسفند ۱۳۶۷. ش، ص ۱،
۶- روزنامه کیهان، شماره ۱۱۸۷۰، مورخ ۲۸ اردیبهشت ۱۳۶۲. ش، ص ۱ و ۲،
۷- روزنامه اطلاعات، شماره ۱۷۲۵۶، مورخ سه شنبه ۲۳ اسفند ۱۳۶۲. ش، ص ۱،
۸- روزنامه کیهان، شماره ۱۲۱۱۵، مورخ پنجشنبه ۲۵ اسفند ۱۳۶۲. ش، ص ۳،
۹- روزنامه اطلاعات، شماره ۱۷۵۰۶، مورخ سه شنبه ۲ بهمن ۱۳۶۳. ش، ص ۳،
۱۰- روزنامه اطلاعات، شماره ۱۷۵۱۹، مورخ چهارشنبه ۱۷ بهمن ۱۳۶۳. ش، ص ۸،
۱۱- روزنامه رسالت، شماره ۵، مورخ سه شنبه ۲۴ دی ۱۳۶۴. ش، ص ۱،
۱۲- روزنامه رسالت، شماره ۱۴، مورخ شنبه ۵ بهمن ۱۳۶۴. ش، ص ۱،
۱۳- روزنامه کیهان، شماره ۱۲۵۶۰، مورخ پنجشنبه ۱۱ مهر ۱۳۶۴. ش، ص ۱ و ۲،
۱۴- روزنامه صبح آزادگان، شماره ۱۵۳۹، مورخ یکشنبه ۵ خرداد ۱۳۶۴. ش، ص ۲،
۱۵- روزنامه کیهان، شماره ۱۱۵۵۲، چهارشنبه ۲۵ فروردین ۱۳۶۱. ش، ص ۱ و ۲،
۱۶- روزنامه اطلاعات، شماره ۱۶۷۲۸، مورخ ۲ خرداد ۱۳۶۱. ش، ص ۱ و ۱۳،
۱۷- روزنامه کیهان، شماره ۱۱۹۰۸، مورخ ۱۵ تیر ۱۳۶۲. ش، ص ۱ و ۲،
۱۸- روزنامه جمهوری اسلامی، شماره ۱۲۹۹، مورخ سه شنبه ۱ آذر ۱۳۶۲. ش، ص ۱ و ۱۱،
۱۹- روزنامه کیهان، شماره ۱۲۰۲۳، مورخ پنجشنبه ۳ آذر ۱۳۶۲. ش، ص ۱ و آخر
۲۰- روزنامه خراسان، شماره ۹۹۵۴، مورخ چهارشنبه ۱۶ آذر ۱۳۶۲. ش، صفحات ۱، ۷ و ۸،
۲۱- روزنامه کیهان، شماره ۱۱۳۳۷، مورخ یکشنبه ۲۸ تیر ۱۳۶۰. ش، ص ۱۲،
۲۲- روزنامه جمهوری اسلامی، شماره ۸۶۹، مورخ دوشنبه ۱۰ خرداد ۱۳۶۱. ش، صفحات ۱، ۳ و ۸،
۲۳- روزنامه صبح آزادگان، شماره ۱۲۳۰، مورخ شنبه ۵ اردیبهشت ۱۳۶۳. ش، ص ۱ و ۳
