جوان آنلاین: اگر شما هم جزو آن دسته افرادی هستید که احساس می‌کنید این روز‌ها هوا گرمتر از همیشه است و حتی در مرور خاطرات ذهنی‌تان هیچ زمانی اینقدر احساس گرما نکرده‌اید باید به سنسور‌های حسی دمایی خودتان اعتماد کنید، چراکه بنا بر اعلام برنامه نظارت فضایی اتحادیه اروپا بر گرمایش زمین ماه ژوئن (خرداد- تیر) سال ۲۰۲۴، رکورد گرمای تاریخ این بازه زمانی را شکست. براساس این گزارش، پس از یک سال افزایش ماه به ماه دمای زمین، گرمای ثبت‌شده در فاصله ژوئیه ۲۰۲۳ تا ژوئن ۲۰۲۴، نشانگر افزایش ۶۴/ ۱ درجه سانتیگراد نسبت به میانگین ثبت‌شده در فاصله سال‌های ۱۸۵۰ تا ۱۹۰۰ است. ۵۰ سال منتهی به آغاز قرن بیستم، زمانی است که هنوز گازهای آلاینده تولید بشر، به حدی نرسیده‌بود که باعث افزایش دمای زمین شود، اما چه اتفاقی افتاده که گرمای زمین رکوردشکنی کرده‌است؟ وضعیت ایران در این بین چگونه است؟ و در نهایت این موج گرما تا کی ادامه دارد. این‌ها سؤالاتی است که در گفتگو با احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور به آن‌ها پاسخ داده‌ایم.
آقای وظیفه آنطور که مؤسسه کوپرنیکس اعلام کرده ماه ژوئن رکورد گرمای کره زمین شکسته شد. چه اتفاقی افتاده که این رکوردشکنی گرمایی در کره زمین رخ داده‌است، آیا به واسطه تغییرات اقلیمی شاهد این پدیده هستیم؟
مرکز کوپرنیک اتحادیه اروپا برای رصد تغییرات اقلیمی تأسیس شده و طبق گزارشی که این مرکز ارائه داده‌است، این‌ماه، گرمترین ماه در تاریخ زمین بوده‌است. البته سال ۲۰۲۳ گرمترین سال رکورد زمین بود و ۴۳/۱ درجه نسبت به قبل گرمتر بود و بالاترین بی‌هنجاری دما در کره زمین در این سال ثبت شد. همچنین نیمه دوم سال ۲۳ و نیمه اول سال ۲۰۲۴ گرمترین دوره رکورد زمین است و هر یک از ماه‌هایی که سپری کرده‌ایم یا گرمترین بوده یا جزو ماه‌های گرم بوده‌است.
علت این مسئله چیست؟
اینکه امسال سال النینو بوده‌است. النینو به طور معمول باعث گرم‌شدن آب‌های اقیانوس آرام می‌شود و اثرات آن الگو‌های جهانی را هم تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. البته این الگو در حال تغییر است و فازش به فاز لانینا تبدیل می‌شود؛ یعنی از فاز گرم به فاز سرد تغییر می‌کند. این مسئله خودش تا حدودی موجب گرم‌شدن زمین نسبت به شرایط نرمال می‌شود، اما عامل اصلی این گرمایش، همین تغییر اقلیم است که به واسطه انتشار گازهای گلخانه‌ای مثل دی‌اکسید کربن، متان و ترکیب‌های اکسید نیتروژن رخ می‌دهد. این‌ها مهمترین گازهای گلخانه‌ای هستند که به واسطه استفاده از سوخت‌های فسیلی منتشر می‌شوند و در سال‌های اخیر به شدت انتشار این گاز‌ها افزایش داشته‌است. این گاز‌ها عامل اصلی گرمای زمین هستند، چراکه گرمای زمین را از توازن خارج می‌کنند.
گازهای گلخانه‌ای چگونه توازن دمای زمین را به هم می‌زنند؟
زمین در طول روز انرژی می‌گیرد و در طول شب این انرژی را به جو آزاد می‌دهد، اما وجود این گاز‌ها باعث می‌شود آن انرژی که از زمین باید خارج شود، نتواند خروج پیدا کند. این انرژی در جو زمین می‌ماند و موج گرمایی که می‌خواهد از زمین در طول شب خارج شود، به واسطه وجود این گاز‌ها در اتمسفر زمین دوباره به سطح زمین باز می‌گردد و آن را گرمتر از معمول می‌کند. اصطلاحاً می‌گویند گازهای گلخانه‌ای مانند پتو عمل می‌کند. افزایش انتشار این گاز‌ها باعث می‌شود تا دمای زمین افزایش پیدا کند، چراکه این گاز‌ها سریع هم از بین نمی‌روند! شاید دهه‌ها تأثیر وجود این‌ها ادامه پیدا می‌کند و به راحتی ترکیب نمی‌شوند و در فضا می‌مانند. بنابراین روز به روز غلظت این‌ها افزایش پیدا می‌کند و بیشتر باعث گرمایش زمین می‌شوند. مانند اینکه ما پتوی کلفت‌تری را رویمان بیندازیم یا لایه‌های بیشتری را روی آن اضافه کنیم. این‌ها باعث می‌شود زمین گرمتر شود و وقتی بی‌هنجاری دمایی زمین افزایش می‌یابد، الگو‌های جوی را با شدت بیشتری نسبت به گذشته تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین ما می‌بینیم که اثرات آن به صورت خشکسالی‌های گسترده و یا سیل‌هایی که هرگز در گذشته سابقه این‌چنینی نداشتند، در خیلی از مناطق رخ می‌دهد. این خشکسالی‌ها موجب می‌شود بیابان‌ها توسعه پیدا کنند و چهره زمین بیابانی شود.
همچنانکه ما هم در کشورمان از یک طرف با خشکسالی مواجهیم و از سوی دیگر در برخی مناطق سیلاب‌های ویرانگری ایجاد می‌شود که گاهی خسارت‌های بسیاری به بار می‌آورد.
بله ما هم در کشورمان با این چالش‌ها مواجه هستیم و کشور ما هم از این وضعیت متأثر شده به خصوص در دهه‌های اخیر این تأثیر را بیشتر حس می‌کنیم و کم و بیش تقریباً همه مردم با اثرات تغییر اقلیم در زندگی روزمره خود آشنا شده‌اند. همین که در تهران در همه شبانه‌روز باید کولر روشن کنید یا گرمای بیشتری را حس می‌کنید که در گذشته اینطور نبوده‌است. بخشی از این تغییرات به دلیل تغییرات اقلیم و بخش دیگر به دلیل گسترش فضای شهری و پوشش آسفالت، ایجاد خیابان‌ها و اتوبان‌ها و گسترش فضای ساختمان‌های بزرگ و گسترش فضای شهری است. چهار تا ۵ درجه بین گرم دمای درون شهر و پیرامون شهر فاصله است و این‌ها جزو ویژگی‌های اقلیم شهر است، اما خود این‌ها باعث افزایش مصرف آب، مصرف انرژی و تبعات آن می‌شود.
اشاره داشتید بعد از پدیده النینو پدیده لانینا را خواهیم داشت. کی قرار است النینو با تأثیرات گرمایی با لانینا با تأثیرات سرمایی جایگزین شود و این موج گرمایی پایان پذیرد؟
النینو و لانینا دو فاز متفاوت آب اقیانوس آرام هستند. وقتی الگوی باد و فشار عوض می‌شود، تغییرات آن‌ها باعث می‌شود تا الگوی دمایی در منطقه حاره‌ای اقیانوس آرام تغییر کند. فاز سرد آن را لانینا و فاز گرم آن را النینو می‌گویند. تغییر این دو فاز به یکدیگر حدود سه تا هفت سال طول می‌کشد و منظم نیست. گاهی یک سال لانینا و سال بعد فاز خنثی و سال بعدش النینو است و گاهی ممکن است این دو فاز پشت سر هم اتفاق بیفتد. امسال سال النینو بود. النینو معمولاً یک ساله است و بیشتر از یک سال طول نمی‌کشد. اوج النینو و لانینا یعنی تغییرات دمایی اقیانوس آرام، در زمستان و پاییز است و در تابستان زیاد مؤثر نیست، اما اثرات گرمایی که ایجاد می‌کند گاهی تا بهار و تابستان هم طول می‌کشد. تغییر دمای آب اقیانوس در پاییز، تابستان و زمستان به اوج خود می‌رسد.
این تغییر دمای آب بین ۵/ ۰ تا ۵/ ۲ درجه است، اما باید توجه کنیم که این عدد درشتی محسوب می‌شود، چراکه ما با آب اقیانوس یعنی بزرگ‌ترین پهنه آبی جهان مواجهیم. این انرژی عظیمی را می‌طلبد و خود این گرمایش و سرمایش به واسطه تغییراتی که در الگوی جوی ایجاد می‌کند، حدود ۲/ ۰ درجه دمای متوسط کره زمین را تغییر می‌دهد. در حال حاضر ما رفته‌رفته داریم وارد فاز خنثی و از فاز گرم خارج می‌شویم. به احتمال زیاد یعنی به احتمالی حدود ۷۰ درصد و بیشتر، پاییز آینده وارد فاز لانینا یعنی فاز سرد اقیانوس آرام خواهیم شد. اواخر سال ۲۰۲۴ و اوایل سال ۲۰۲۵ بهترین زمان اثر لانینا و النینو است و انتظار داریم حتماً آب و هوای دنیا تحت‌تأثیر قرار بگیرد.
البته به احتمال زیاد سال ۲۰۲۴ همانند ۲۰۲۳ رکورد دمایی را بشکند یا هم‌وزن ۲۰۲۳ شود، چراکه با سپری شدن هفت ماه نخست سال ۲۰۲۴، جزو گرمترین ماه‌های رکوردی از نظر دما بوده‌اند و احتمال این زیاد است که سال ۲۰۲۴ رکورد گرما را بزند.
آقای وظیفه این روز‌ها هوا خیلی گرم شده؛ آیا در کشور ما هم رکورد گرمایی شکسته شده‌است؟
در کشور ما رکورد دمایی در پاییز و زمستان بود و بهار رکورد گرما نداشتیم. پاییز ۱۴۰۲ از نظر دما رکورد زدیم و گرمترین پاییز تاریخ کشور بود. میانگین و متوسط دمای سطح کشور طی ۵۰ساله گذشته دی ماه هم گرمترین دی ماه تاریخ کشور بود. اگر روند را نگاه کنیم، می‌بینیم که به سمت گرم شدن می‌رویم و این روند گرمایش کم و بیش در قالب مناطق دنیا ادامه داشته و دارد که دلیل اصلی آن هم آزاد شدن گازهای گلخانه‌ای است که اثرات بسیار گسترده‌ای دارد و در الگو‌های بارش اثر می‌گذارد و الگو‌های دمایی را تغییر می‌دهد.
این تغییرات الگوی دمایی و رکورد‌شکنی‌های گرمایی روی زندگی ما چه تأثیری دارد؟
این تغییر الگو‌های دما و بارش به عنوان الگو‌های مهم اقلیمی زندگی روی زندگی انسانی، جانوری و گیاهی اثر خیلی زیادی دارد و باعث کاهش بارندگی‌ها می‌شود. کاهش بارندگی‌ها موجب گسترش خشکسالی می‌شود و روی زندگی کشاورزان اثر بسیار زیادی دارد و موجب می‌شود پدیده مهاجرت شکل بگیرد و حتی می‌تواند امنیت غذایی و بهداشتی را تحت‌تأثیر قرار دهد. علاوه بر اینکه بحث‌هایی مثل سیل و خشکسالی تبعات اقتصادی گسترده هم دارد. همچنان که می‌بینیم در برخی از نقاط دنیا به دلیل گرم‌شدن بیش از حد زمین، آتش‌سوزی‌هایی شکل می‌گیرد و به یک چالش تبدیل شده‌است. این پدیده‌ها طی سال‌های اخیر بیشتر شده، در حالی که در گذشته اینگونه نبوده‌است.
آیا در ایران هم رکوردشکنی گرمایی داشته‌ایم؟
این را دقیق نمی‌دانم، اما در برخی از بخش‌های کشور مانند استان سیستان و بلوچستان، استان کرمان، خراسان جنوبی، یزد و بوشهر طی هفته‌های گذشته به شدت شاهد بی‌هنجاری دمایی بوده‌ایم و دما در این مناطق تا ۴، ۵ درجه بالاتر از حد نرمال بوده‌است. توجه کنید که رنج دمایی این مناطق بین ۴۰ تا ۵۰ درجه است و ۴ تا ۵ درجه دمای بیشتر چقدر می‌تواند آزاردهنده باشد!
پیش‌بینی می‌کنید این موج گرمایی تا چه مدتی ادامه داشته‌باشد؟
در الگوی تابستانه، نیمه‌دوم تیر و نیمه اول مرداد معمولاً گرمترین دوره دمایی در سرزمین ماست. با عبور از نیمه مرداد، سیستم‌هایی که از مرز‌های شمالی نفوذ می‌کنند، کم‌کم دما را کاهش می‌دهند، اما حداقل تا یک ماه آینده همین امواج گرما را خواهیم داشت. البته ممکن است تغییراتی داشته‌باشیم و موج‌های موقت گذر کند و با افت نسبی دما مواجه شویم، اما میانگین کشور طی تابستان، حدود ۱ تا ۵/ ۲ درجه در مناطق مختلف فراتر از نرمال بوده‌است. به خصوص در حوزه زاگرس. گاهی می‌بینید گنبد هوایی گرم تشکیل می‌شود و یک تا دو هفته دما به شدت بی‌هنجار است؛ یعنی احساس گرمایی خیلی بیشتری نسبت به شرایط نرمال شکل می‌گیرد. در این شرایط به خصوص در استان‌هایی که اقلیم گرمی دارند، گرمای هوا بسیار آزاردهنده می‌شود.
