سرويس فرهنگ و هنر جوان آنلاين: هزار سال پیش سید رضی همت کرد و گزیده‌هایی از سخنان امام علی (ع) را در کتابی به نام نهج‌البلاغه جمع‌آوری کرد؛ کتابی که امروز در کنار قرآن به فخر شیعیان تبدیل شده است، اما این کتاب همانگونه که گفته شد تنها گزیده کلام امام بود و امروز پس از انقلاب اسلامی حجت‌الاسلام سیدصادق موسوی که پدر و پدربزرگش از مراجع مشهور تشیع هستند اهتمام کرده و پس از ۲۸ سال تحقیق کار ناتمام سید رضی را به پایان رسانده است. با وی که مدت‌هاست در لبنان زندگی می‌کند دراین باره گفتگو کردیم.
ابتدا بفرمایید چه چیزی باعث ورود شما به مقوله نهج‌البلاغه شد؟
براى شرکت در افتتاحیه نخستین کنگره جهانى نهج‌البلاغه از طرف دفتر امام دعوت شدیم. آیت‌الله خامنه‌اى که رئیس‌جمهور بودند در سخنرانی کنگره فرمودند نهج‌البلاغه موجود گزیده‌هاى سید رضى است که با انگیزه فصاحت و بلاغت انتخاب شده و عرب‌زبانان امروز از فصاحت و بلاغت هزار سال پیش فاصله گرفته‌اند و غیرعرب‌زبانان هم متوجه این فصاحت نمی‌شوند و سر و کارشان با ترجمه‌هایی است که برداشت‌هاى مترجمان از سخنان امیرالمؤمنین است، ولى بر اثر تقطیع سخنان مولا در نهج‌البلاغه شریف رضى ما از دسترسى به مقصود کامل امام علی محروم هستیم. چه خوب است افرادى گزیده‌هاى نسخه شریف رضى را کامل کنند تا بتوانیم همانند زمان مولا از سخنان گهربارشان بهره‌مند شویم. این در ذهنم بود تا بعد از رحلت امام خمینی ناخواسته فرصتی پیدا شد و کار را شروع کردم. ابتدا با امکانات بسیار محدود «النسخه‌المشروحه» را با استناد به ٢٩عنوان منبع و شرح ادغام شده چهار شارح از علماى سرشناس اهل سنت در پاورقى در بیروت منتشر کردم که مورد توجه اندیشمندان و محافل علمى قرارگرفت و مقام معظم رهبرى هم در بازدید از نمایشگاه کتاب آن سال که معمولاً عبورى انجام مى‌شود ١٠ دقیقه در غرفه ناشر نشستند و با دقت کتاب «تمام نهج‌البلاغه» را مطالعه کردند و از اینکه پیشنهاد ایشان پس از سال‌ها محقق شده بود خوشحال شدند. سپس براى اهل تحقیق «النسخه‌الموثقه» با ١٠١عنوان منبع و ذکر منابع در تهران منتشر و به عنوان کتاب سال کنگره نهج‌البلاغه آن سال انتخاب شد. مقام معظم رهبرى هم هزار نسخه از آن را خریدارى و به علماى اَعلام اهدا کردند. کتاب مورد توجه بسیارى از شخصیت‌هاى حوزوى و دانشگاهى واقع گردید.
مقوله سلسله سند و ذکر منابع نهج‌البلاغه چگونه بود؟
به تأکید یکى از دوستان دانشمند حرکت درجهت ذکر سلسله سند به اضافه ذکر منابع را شروع کردم. پس از چند سال تحقیق «النسخه المُسنده» با ٧٧٠ عنوان منبع به همراه سلسله سند مفصل در هفت جلد منتشر شد. درجلد هشت آن فهرست آیات، احادیث، اشعار و در نهایت «دلیل نهج‌البلاغه» که راهنماى خوانندگان براى تسهیل رسیدن به محل ورود قطعه‌هاى نسخه شریف رضى در «تمام نهج‌البلاغه» است را قرار دادیم. کتاب سال حوزه علمیه قم در سال ١٣٨٦ شد و لوح تقدیر آن توسط آیت‌الله مکارم شیرازى به پسرم حجت‌الاسلام سیدسلیمان موسوى تقدیم شد، زیرا آن زمان ایران نبودم.
برای تسهیل استفاده عموم از کتاب چه کردید؟
با پیشنهاد تعدادى از اهل علم براى تسهیل استفاده عموم و با ادامه تحقیقات «النسخه‌المرجع» کنونى با استناد به ١٢٠٠ عنوان منبع مورد اعتماد مذاهب مختلف اسلامى در بیروت چاپ شد که اولین نسخه آن را به بارگاه امیرالمؤمنین در نجف و نسخه دیگر آن را به محراب و محل شهادت مولا درمسجد کوفه اهدا کردم. در ایران هم نسخه‌هایى توسط هیئت رئیسه مجلس خبرگان در افتتاحیه جلسه اعضا در دوران ریاست مرحوم آیت‌الله مهدوى کنى به اعضا اهدا شد. نسخه‌هایى هم به مراجع تقلید و شخصیت‌هاى علمى برجسته تقدیم کردم که مورد استقبال آنان قرار گرفت.
در سطح جهانی چطور؟
به سران بالاترین مراکز جهانى مانند دبیرکل سازمان ملل، رئیس دادگسترى بین‌المللى در لاهه، رئیس کمیته بین‌المللى حقوق بشر، سازمان یونسکو، وزیر فرهنگ واتیکان و دیگر شخصیت‌هاى جهانى اهدا شد که در نامه‌اى رسمى به اینجانب بان کی مون دبیرکل سازمان ملل ضمن ابراز خرسندى از دیدار و تقدیر ویژه از کار تحقیقى و بیان اهمیت «نهج البلاغه» دستور داد «تمام نهج‌البلاغه» در کتابخانه سازمان ملل متحد به نمایش گذاشته شود. به علت این کار ارزشمند و ویژه آیت‌الله حسینى بوشهرى رئیس حوزه‌هاى علمیه ایران در نامه‌ای از عمل دبیرکل تشکر کرد. نامه به طور رسمى از طریق وزارت امور خارجه به انگلیسى ترجمه و توسط نماینده جمهورى اسلامى ایران در سازمان ملل به دبیرکل تقدیم شد. وزیر فرهنگ واتیکان نیز ضمن اعلام اینکه کتاب در کتابخانه مخصوص شوراى پاپى قرار داده خواهد شد رسماً درخواست نسخه‌اى از کتاب براى کتابخانه واتیکان را کرد تا در کنار آثار دیگر مذاهب جهان قرار گیرد، درحالی که متأسفانه در کشور خودمان کتاب مورد توجه نبوده است و فقط گاهی توسط بعضى اشخاص تلاشى برای معرفى انجام مى‌گیرد.
از دیدار با بان کی مون خاطره‌ای دارید؟
با اینکه در شرح وظایف دبیرکل سازمان ملل، امور فرهنگی نیست و این‌ها مربوط به یونسکو است، ولى بان‌کى مون به این موضوع اهتمام ورزید. در جلسه به من گفت فردا عازم یک سفر دوره‌اى به مدت یک هفته به آفریقا هستم ولى اصرار دارم دیدارمان قبل از این سفر انجام گیرد. اکنون هم این آخرین دیدار من است و قرار ملاقات دیگرى ندارم که معناى آن محدود نبودن زمان ملاقات است، همین هم شد، چون زمان تعیین شده حداکثر ١٠ دقیقه بود ولى دیدار از آغاز تا پایان نزدیک به ٣٠دقیقه شد. او دقایقى درباره شخصیت امام علی و اهمیت نهج‌البلاغه حرف زد بعد از آن با دست خود صندلى را عقب کشید و گفت بفرمایید، درحالی که در پروتکل هیچ وقت مقام رسمى به موازات شخصى در رتبه پایین‌تر نمى‌نشیند، ولى ایشان در طرف دیگر میز همراه معاونان خود نشست و من همراه نماینده جمهورى اسلامى دکتر خزاعى و رایزن فرهنگى ایران در سازمان ملل مقابل او نشستیم. پس از جلسه، بان کی مون مصرانه من را بدرقه کرد و وقتى به درِ خروجى سالن رسیدیم و بر حسب پروتکل باید خداحافظى انجام می‌شد ولى می‌خواست تا نزدیک آسانسور بنده را همراهى کند که در میان راه با اصرار من منصرف شد و یکى از معاونان خود را مأمور کرد تا آسانسور ما را بدرقه کند. این دیدار توسط دوربین‌هاى سازمان ملل ضبط شد و در صفحه اصلى سایت سازمان تصاویر و گزارش جلسه انتشار یافت. پس از چند روز نامه تشکر رسمى دبیرکل به نمایندگى جمهورى اسلامى ارسال شد که ضمن تشکر از دیدار با اینجانب اهمیت نهج‌البلاغه را بیان و اعلام کرد دستور داده است «تمام نهج‌البلاغه» را در کتابخانه سازمان ملل به نمایش بگذارند.
درباره کلیت نهج‌البلاغه کمی توضیح دهید.
این کتاب شریف در سال ٤٠٠ هجرى قمرى تألیف شد. فصلى از کتاب خصایص امیرالمؤمنین است که به درخواست شاگردان وى جدا و با کمى اضافات نام نهج‌البلاغه بر آن گذاشته شد، ولی مختصر شده که شامل تقطیع و حذف منابع و سلسله سندهاست. به علت شخصیت والاى سید رضى در ابعاد گوناگون، نسخه در دسترس عموم مردم قرار گرفت که این عمل کمک فراوانی به توجه نسل جوان شیعه حتى سنى آن دوران به متون اسلامى برای مبارزه با ظلم و ستم و مقابله با اشغالگران سرزمین اسلامى کرد که باعث تشکیل هسته‌هاى اولیه مجاهدین و سپس «حزب‌الله» شد.
چرا با گذشت سال‌های زیاد علمای شیعه اهتمامی برای تکمیل نهج‌البلاغه نداشتند؟
با فوت شاگردان سید رضى سؤال درباره منابع و اساتید کتاب از سوى اهل تحقیق مطرح شد که محققان و فقهاى شیعه با شناخت شخصیت و موقعیت استثنایى سیدرضی جهت استفاده مستدل مطالب وارده در نهج‌البلاغه را کافى ندانستند، اما مخالفان اهل بیت براى فرار از التزام به محتویات سخنان وارده تشکیک در انتساب را به علت نبودن منابع مطرح کردند، البته تعدادى از محققان در زمان‌هاى مختلف تلاش ارزشمندى برای رفع کاستى‌ها انجام دادند که بعضى‌ها نام مستدرک داشتند و گاهى نام مصادر نهج‌البلاغه گرفتند، ولى خداوند این منت را شامل حال من کرد که با صرف بیش از ٢٨سال و مراجعه به اکثر کتابخانه‌هاى مهم در کشورهاى مختلف و با وجود نبود امکانات با همکارى برخی عاشقان امام علی و دوستداران فرهنگ اسلامى توانستم بیش از ٨٠هزار کتاب را مطالعه و اکنون با پشتوانه ١٢٠٠ عنوان منبع مورد وثوق و اعتماد علماى مذاهب متعدد اسلامى این نسخه را تهیه کنم.
آیا مواردی از نهج‌البلاغه را هم حذف کردید؟
کتاب «تمام نهج‌البلاغه» بر قاعده حفظ پایه نهج‌البلاغه تکمیل شده و چینش آن تغییر پیدا کرده است. در موارد معدودى به دلیل ضرورت اتصال موضوعى یا تاریخى و امثال آن متونى را ذکر کردم که در نسخه شریف رضى نیامده است، اما چارچوب اصلى کار برای تتمیم مختارات شریف رضى است. در کنار تتمیم ترتیب موضوعى، تاریخى و تفکیک خطبه‌ها از کلمات و عهود از نامه‌ها و وصیت‌هاى شفاهى از وصایاى مکتوب را هم انجام دادم که نزد اهل تحقیق این چینش برای فهم صحیح مقصود آن حضرت بسیار مؤثر است. با پیدا کردن منابع و دسترسى به اساتید راه بر تشکیک‌ها به کلى بسته می‌شود و برحسب سخن آیت‌الله جوادى آملی کتاب «تمام نهج‌البلاغه» کتاب علمى شده است و باید در هر خانه و نزد هر روحانى و هر محقق یک نسخه از آن باشد و بدون «تمام‌نهج‌البلاغه» فهم منظور امام علی ممکن نیست. مثلاً خطبه متقین که با درخواست همّام القا شد و در نسخه شریف رضی مختصر آمده است، در پایان راوى می‌گوید همام تحت تأثیر بیانات مولا جان داد، ولى قطعه‌هاى ذکر شده جزئى از یک خطبه بسیار طولانى است که با شنیدن آن، آن هم با نَفَس رحمانى امام تأثیرش را در جان و روان همام کرد و با اشتیاق به سوى بهشت شتافت و دیگر در مورد مناشدات در شوراى ششگانه که حضرت طى سخنانى مبسوط از حاضران بر مناقب، فضایل، سابقه ایمانى و جهادى خود اقرار مى‌گیرد و حجت را کامل تمام مى‌کند که امروز هم اگر کسى آن مناشدات را بخواند حقایق برایش آشکار و به توطئه‌ها براى غصب حق امیرالمؤمنین آشنا می‌شود. اما یک مورد اساسى دیگر را باید ذکر کنم آنجایى که حضرت علی (ع) انس بن مالک را نفرین می‌کنند و سریعاً اجابت می‌شود. در نسخه شریف آمده است در شهر بصره و در موضوع مربوط به طلحه و زبیر بوده و مورد بازخواست مشخص نیست، اما به اتفاق اهل حدیت و مورخان این نفرین پس از آن انجام گرفت که حضرت پس از سه جنگ و به شهادت رسیدن تعداد کثیرى از صحابه در آن‌ها و جهت انتقال حقیقت بیعت غدیر در نتیجه آگاه کردن نسل مسلمانى که زمان رسول‌الله را درک نکرده است به حقانیت آسمانى ولایت خود مجلسى در رحبه‌الکوفه که فضاى وسیعى خارج از شهر بوده تشکیل مى‌دهند و از باقیمانده صحابه می‌خواهند هر کس که خود حاضر و شاهد بوده و از زبان پیامبر من کنت مولاه فعلى مولاه را شنیده است، برخاسته و مقابل حاضران در مجلس اعلام کند. پس از آنکه تعدادى از صحابه برخاسته و شهادت دادند انس بن مالک که به عنوان خادم شخصى پیامبر و نزدیک‌ترین فرد به ایشان شناخته شده بود ساکت نشست که سکوت او شهادت‌هاى بقیه صحابه را مخدوش می‌کرد، لذا حضرت به او فرمودند: «تو که در آن صحنه بودى و فرمایش رسول‌الله را شنیدى چرا آن را براى حاضران بیان نمى کنى؟» و او براى فرار از پاسخ ادعا کرد سنش زیاد شده و فراموشى به او عارض گردیده است. آنجا مولا او را نفرین کردند و در کتاب آمده است. آیت‌الله مکارم شیرازى و مصباح یزدی هم مکرراً در درس‌هایشان از «تمام نهج‌البلاغه» یاد و به آن استناد می‌کنند و فضلا را به آن ارجاع می‌دهند. مراجع و علماى بزرگ دیگر هم به صورت‌هایى کتاب را مورد تأیید قرار داده‌اند.
نهج‌البلاغه چند برابر شده است؟
قبلاً عرض کردم که افتاده‌ها و انداخته‌هاى نهج‌البلاغه با استناد به منابع مورد وثوق مذاهب مختلف اسلامى در جاى خود قرار گرفته‌اند که بدینوسیله مطالب وارده در نهج نیز مورد وثوق قرار خواهند گرفت و اکنون در «تمام‌نهج‌البلاغه» خطبه‌ها به طور کامل و کلمات و وصایا و دیگر موارد بدون اختصار و تقطیع و به طور مستند آمده است که بى‌شک باعث استفاده بیشتر و بهره‌بردارى بهتر از دریاى بیکران باب علم رسول‌الله خواهد شد و راه را براى شناخت صحیح آن شخصیت بى‌بدیل هموار خواهد نمود. در این راستا طبیعى است متونى از منابع متعدد و موثق حدیثى، روایى، تاریخى و ادبى نیز اضافه شده است که اتصال بین گزیده‌هاى سید رضى را انجام می‌دهد. این متون گاهى کوتاه و گاهى طولانى هستند و مراجعه‌کنندگان به کتاب اهمیت اضافات را متوجه می‌شوند. موارد بسیار زیادى هست که در نسخه متداول نهج‌البلاغه مختصر آمده است ازجمله خطبه جهاد، خطبه متقین، مناشده شوراى ششگانه، مناشده در رحبه کوفه درباره موضوع غدیر که هرکدام از آن‌ها وقتى کامل باشند تأثیر حیرت‌انگیزى دارند، مثلاً خطبه جهاد که در نهج‌البلاغه موجود چند سطرى از آن آمده است و در پایان آورده که حضرت در پى این خطبه ۱۰ هزار نفر را به فرماندهى امام حسین (ع) و ۱۰ هزار نفر دیگر را به سرکردگی قیس بن سعد و ۱۰ هزار نفر دیگر را به فرماندهى ابوایوب انصارى و تعداد دیگرى را به سرکردگى دیگر فرماندهان که مجموعاً حدود ۵۰ هزار نفر نیروى رزمى جهت بازگشت به صفین و رویارویى با معاویه آماده می‌شوند را در یک مجلس و با یک خطبه آتشین براى جنگ مجدد پس از جنگ با خوارج بسیج می‌کند، ولى فقط چند سطر در نسخه شریف رضى آمده است که قطعاً تأثیر نخواهد داشت، یا خطبه او را دروغ شمرده و او را نفرین کردند که در اجابت نفرین ایشان سریعاً او به پیسى در صورتش مبتلا مى‌شود، اما پیام حیاتى آن از متن وارد در نسخه شریف رضى اصلاً استفاده نمى‌شود، ولی در «تمام نهج البلاغه» به تفصیل و کامل جریان رحبه‌الکوفه و نتیجه نفرین و روایت خود انس بن مالک از رؤیت رسول خدا در خواب و توبیخش توسط آن حضرت آمده است.
سید رضی درجایی گفته بود که کتاب پیش‌نویس است و شما گفتید تمام شد. آیا دیگر سندی وجود ندارد؟
بله، در مقدمه نهج‌البلاغه سید رضى فرموده است من در آخر هر بابى اوراقى را خالى گذاشته‌ام که زمینه باشد براى اضافه نمودن متنى که تاکنون نیافتم و ممکن است در آینده به آن دسترسى پیدا کنم، لذا اجتهاد مقابل نص صحیح نیست، از همین نتیجه مى‌گیریم آنچه را تدوین کرده است نسخه پایانى نیست. به اصطلاح پاک‌نویس نشده و اختلاف نسخه‌هاى نهج‌البلاغه و اختلاف ترتیب در نسخه‌هاى مختلف نیز دلیل اضافى بر ادعاى ماست، چون تمام شارحان قدماى نهج‌البلاغه قائل به استناد به نسخه زمان شریف رضى یا نزدیک به آن هستند و در صورت وجود نسخه پایان‌یافته زمینه‌اى براى اختلاف نسخ و ارقام وجود نداشت. تلاش من در ادامه تحقق اهداف سید شریف رضى است. البته در موارد بسیار معدودى هنوز به قطعه‌هایى از متون دست نیافتم و در مقدمه هم اعلام کردم اگر کسى این قطعه‌ها را یافت و به بنده رساند خاضعانه و با افتخار دست او را مى‌بوسم.
با توجه به اهمیت نهج‌البلاغه قطعاً موانعی هم سر راه شما وجود داشته است؟
تحقیقات در طول بیش از ٢٨سال انجام گرفت. هربار برحسب منابعى که به دست مى‌آمد حجم زیادی از نسخه شریف رضى تغییر پیدا می‌کرد. می‌توان گفت حجم اضافات بالغ بر ٢٠برابر شده است که از منابع مورد وثوق علماى مذاهب متعدد اسلامى که کسى نتواند شک و شبهه‌اى وارد کند، است. تأیید کتاب از سوى مراجع عظام و اندیشمندان به‌رغم اختلاف مشارب آنان دلیل بر آن است که «تمام نهج‌البلاغه» در محافل علمى و حوزوى از پایه محکمى برخوردار و منبع مورد اعتماد و استناد در مباحث مختلف اعتقادى و فقهى و دیگر موضوعات است. در طول تحقیقات توفیقات زیادی داشتم، درعین حال با سختی‌هاى زیادى هم مواجه شدم، چون زمینه این کار بسیار عظیم از نظر آمادگى درونى خودم نزدیک به صفر بود و امکانات برای سفر به کشورهاى مختلف و ورود به کتابخانه‌ها و استفاده از منابع قدیمى و نادر اصلاً وجود نداشت، اما همانطور که گفتید اساساً وارد شدن به این میدان براى خیلی‌ها ناپسند بود، چون متن نهج‌البلاغه شریف رضى با چینش فعلى رنگ مقدس به خود گرفته بود و هرگونه تغییر در آن براى افرادى حتى عالم و محقق مقبول نبود، لذا با صدور نسخه اول «النسخه‌المشروحه» محافل مختلف، گاهى واکنش‌هاى تندى داشتند، ولى با انتشار «النسخه الموثّقه» که حاوى منابع بود این حرکت تحقیقى مورد توجه قرار گرفت.
منابع را از کجا تهیه کردید؟
متأسفانه بسیارى از منابع مهم اسلامى توسط مستعمران از کتابخانه‌ها، موزه‌ها حتى دخمه‌ها و صندوق‌ها در طول قرن‌ها به یغما برده شده است و باید براى دسترسى به آن‌ها به آن کشور‌ها سفر کنیم. از سویی اکثر کتابخانه‌هاى موجود در بلاد اسلامى در آغاز کتابخانه شخصى بوده است و بعد‌ها دایره محتویاتش مقدارى گسترده شده و برحسب امکانات مادى و اعتبارى صاحب کتابخانه، کتاب‌هایى از راه اهدا یا خرید آنجا قرار مى‌گرفته است، اما بسیارى از کتابخانه‌ها که در کشورهاى دیگر با ذهنیت کتابخانه و جمع هرگونه کتاب در هر موضوع و متعلق به هر دین و مذهب تأسیس شده است، اکثراً با بودجه‌هاى کلان و مخصوص توسط شاهان در گذشته و حکومت‌هاى امروز پشتیبانى مى‌شوند. براى پیدا کردن منابع به هر درى مى‌زدم و به هرجا که احتمال وجود منبعى بود چه کتابخانه شخصى و چه عمومى مى‌رفتم. گاهى براى استفاده از منابع بعضى کتابخانه‌ها با قوانین بسیار سختى روبه‌رو می‌شدم، ولى همه آن‌ها را تحمل می‌کردم و در کمترین زمان بیشترین تعداد منابع را مطالعه و متون مورد لزوم را در کامپیوتر همراه خود ضبط و کتاب را به صاحبش بازمى‌گرداندم. بعضی اوقات به کتابخانه‌اى مى‌رفتم که مسئولش ٢٠ سال قبل فوت کرده و هنوز کسى جایگزینش نشده بود. بین کتاب‌هاى روى زمین ریخته و درهم دنبال منابع مى‌گشتم. گاهى روزه می‌گرفتم تا براى ناهار از کتابخانه خارج نشوم و وقت بیشتری داشته باشم و تا آخرین لحظات باز بودن کتابخانه آنجا مى‌ماندم. چندین بار در اثناى مراجعه به منابع در کتابخانه کنگره امریکا ساعت کارى پایان یافته و تمامی کارمندان رفته بودند و براى بازرسى وقتی پلیس به آنجا آمده بود من متوجه تعطیل شدن کتابخانه نمی‌شدم و پلیس من را به بیرون می‌کرد. سرانجام با تمام سختی‌ها کار نتیجه ارزشمندى داشت و مورد تأیید و استناد علماى اَعلام و حوزه‌هاى علمیه و دانشگاه‌ها قرار گرفت.
کتاب به چه زبان‌هایی ترجمه شده است؟
در جهان عرب توسط رسانه‌ها بار‌ها معرفى شده و مقالات متعددى در روزنامه‌ها و مجلات لبنان بر اهمیت این کار منتشر شده است. مصاحبه‌هاى زیادی داشتم، ولى با شروع فعالیت تکفیرى‌ها و عملیات انتحارى توسط وهابیون و تحریک تعصب‌هاى مذهبى زمینه اطلاع‌رسانى میان اهل سنت و کشورهاى عربى سنى مذهب بسیار محدود شده است. ترجمه ترکى استانبولى این کتاب اخیراً در ترکیه چاپ شده و روز غدیر در مراسم باشکوهى رونمایى شد که براى آشنا شدن حدود ٢٠میلیون علوى و حدود ٥میلیون شیعه خیلی مهم است. با کمى اختلاف شیعیان آذربایجان هم از ترجمه ترکى بهره‌مند مى‌شوند. ترجمه انگلیسى آن نیز انجام گرفته است و ترجمه روسى هم آغاز خواهد شد.
خاطره‌ای هم طی کار دارید؟
در مراحل اولیه کار و محدود بودن منابع تحقیقى و نبود امکانات مادى هیچ وقت فکر نمى‌کردم موضوع این همه زمانبر باشد، ولى دقیقاً هر وقت احساس مى‌کردم کار تمام شده است از راه‌هاى مختلف براى ادامه تحقیق فرصت‌هاى جدیدى به وجود مى‌آمد. مثلاً روزی در بیروت قبل از اینکه نسخه‌اى منتشر شود در منزل منتظر آخرین مراحل صفحه‌بندى کتاب بودم که زنگ خانه زده شد و شخصى با کتابی در دست پرسید سیدصادق موسوى هستید؟ گفتم بله. گفت شنیدم شما مشغول کار تحقیقى نهج‌البلاغه هستید و احساس کردم این کتاب به درد شما مى‌خورد براى شما تهیه کردم و به شما اهدا می‌کنم. خداحافظى کرد و رفت. وقتى در را بستم تا فاصله چند مترى کامپیوترم احساس کردم باید دوباره کار را بازبینى کنم. خلاصه بیش از شش ماه بر تحقیقم اضافه شد تا امروز هم آن شخص را نشناخته و نمى‌شناسم. من آن را عنایت خاص از سوى مولایم امام على (ع) می‌دانم. از این قبیل خاطرات و عنایات غیبى خیلى زیاد بود که فقط منت الهى در حقم بوده است.
با این کار شما شمه‌ای از امام علی دارید که قبل از آن نداشتید. این شمه چه بوده است؟
بله، متأسفانه تصویرى که از امام علی در اذهان نقش بسته تصویر شخصى حامل شمشیر است، درحالى که افتخار ایشان به باب علم رسول الله بودن است. تنها کسى در تاریخ بشریت است که گفته است: «سلونى قبل ان تفقدونى، سلونى عن ما دون العرش، وانى اعلم بطرق السماء من طرق الأرض و ان بین الجوانح منى لعلماً جمّاً لو اصبت له حَمَلة». نقش جهادى ایشان در راستاى کلمه الله بوده و نه اصل هدف، ولى از سوى دشمنان چهره حقیقى حضرت در اذهان حتى شیعیان مخفى شده و ابعاد مختلف شخصیت بى‌بدیل امام تنها در شجاعت بى‌نظیر ایشان خلاصه شده است حال آنکه معاویه دشمن سرسخت حضرت براى پاسخ به سؤال‌ها افراد ناشناسى را از شام به کوفه می‌فرستاد تا پاسخ صحیح را از مولا بگیرند و به نام خود منتشر کند، حتى براى اطلاع از آینده خود افراد متعددى را به کوفه می‌فرستاد و با ورود در روزهاى متعدد مرگش را اعلام کنند تا از راه واکنش امام از آینده خود و دوران حکومتش آگاه شود و وقتى حضرت در واکنش به خبر مرگش مى‌فرمود به خدا قسم او نخواهد مُرد قبل از اینکه پیروزمندانه وارد این مسجد (کوفه) شود، آنگاه او مطمئن می‌شد دوران سلطه طاغوتی‌اش در پیش است؛ لذا با تکمیل تقریبى قطعات پازل تصویرى امام از طریق دستیابى به سخنان کامل ایشان در کتاب «تمام نهج‌البلاغه» امکان شناخت نسبتاً صحیح براى شیعیان، مسلمانان و در مرحله بعد حق‌جویان و عدالت‌طلبان جهان به دست خواهد آمد و اکنون مى‌توانیم با افتخار و مباهات به جهانیان بگوییم «هذا علیّنا» یعنى این على ماست.
بعضی از نسخ نهج‌البلاغه در کتابخانه‌های خارجی است، شما چطور از این نسخ استفاده کردید؟
بسیارى از گنجینه‌هاى علمى ما توسط مستشرقان و نیروهاى وابسته به استعمارگران به یغما برده شده است، مثلاً کتابخانه عظیم امیریزیانا در شهر میلان ایتالیا که به همت یک کاردینال مسیحى به نام فدریکو بورومیو تأسیس شده است حدود ٧٠درصد مخطوطات نادرش را از کشور یمن تهیه کرده و کتاب کتابخانه‌هاى شمال آفریقا توسط استعمارگران فرانسوى، ایتالیایى و انگلیسى به آن کشور‌ها برده شده است. کتابخانه کنگره امریکا حدود ٧٠سال قبل یک کتابخانه مصرى ارزشمند را به طور کامل خریدارى و به واشنگتن منتقل کرده است. افراد وابسته دشمنان مکتب اهل بیت هم شهر به شهر و روستا به روستاى هند را گشته تا منابع نادر و مهم شیعیان را پیدا کنند و پس از خریدارى آن‌ها را در اختیار رؤساى خود قرار دهند یا بسوزانند. پس از اشغال عراق بسیارى از کتاب‌ها و اشیای نادر و ارزشمند توسط امریکایى‌ها سرقت شده است، لذا طبیعى است که بسیارى از نوادر منابع اسلامى در کتابخانه‌هاى مختلف غرب یافت شوند و اینجانب بسیارى از منابع بسیار نادر و ارزشمند را فقط در کتابخانه‌هاى خارجى پیدا کردم.
کتاب بسیار مهمی است. احیرا آیت الله جوادی آملی نیز همه محققان را به مطالعه این کتاب توصیه کرده اند. خداوند از مولف محترم به احسن وجه قبول فرماید.. 
