رمزگشايي از نقاشي كودكان

مداد رنگي‌هايي كه روح كودك را به تصوير مي‌‌كشند

 

نقش اول: كنار صندلي اتوبوس نشسته‌ام و غرق در تفسير ذهني نقاشي هستم كه پشت صندلي رديف جلو و درست مقابل چشمان من كشيده شده است. يك مرد قد بلند كه دست يك بچه را گرفته است. اما نمي‌دانم چرا يك دست بچه نقاشي شده كه از قضا در دست پدرش هم هست اگرچه يك خط بيشتر نيست اما درست از يك جاي مشخص قطع شده است! دوست ندارم به تصور بدي فكر كنم كه مدام مي‌گويد «نكند بچه‌اي كه پيش از من روي اين صندلي نشسته و اين نقاشي را كشيده از پدرش كتك خورده يا خاطره شكسته شدن دستش از طرف يك مرد را در ذهنش دارد». حتي ترجيح مي‌دهم به اين فكر احمقانه كه ممكن است او تصوير ذهني‌اش از دوست نزديك و دست شكسته را كشيده هم خيلي بال و پر ندهم! اصلاً مي‌خواهم براي يك‌بار هم كه شده فكر كنم بزرگ بودن اين مرد نقاشي شده از ترس دروني كودك نبوده و از سر دوست داشتن پدرش را بزرگتر از خودش كشيده است. حتي دوست دارم فكر كنم كه درست وقتي داشته نقاشي‌اش را مي‌كشيده، همان لحظه كه داشته دست دختركوچولوي نقاشي را روي صندلي مي‌كشيده جوهر خودكار تمام شده، قسمت سفيد دست مانده و باز جوهر خودكار جريان گرفته و بقيه دست هم كامل نقاشي شده است. اين طور بهتر است، مگر نه؟! هر روز در كمترين رفت و آمد در سطح شهر يا در خانه اقوام با انواع و اقسام طرح‌ها و نقاشي‌هايي از كودكان روبه‌رو مي‌شويم كه حتي براي لحظه‌اي فكرمان را به خودشان مشغول مي‌كنند. انگار دقيقاً اين نقاشي‌ها تصوير دنياي دروني كودكان هستند اما به زبان رمز! بله رمز، چون رمزگشايي از اين دست كشيده‌ها كار هركسي نيست علاوه بر اين مدت‌هاست كه روانشناسي نقاشي كودكان به عنوان يك رشته تخصصي و براي رسيدن به مشكلات، ناراحتي‌ها و علايق فعلي و آينده كودكان در دانشكده‌هاي روانشناسي تدريس مي‌شود. براي آشنايي با زبان تخصصي و ترجمه شده نقاشي كودكان تصميم گرفتم به سراغ روانشناسان تخصصي كودكان بروم.

 

 

 

همه بچه‌ها از نقاشي كشيدن لذت مي‌برند، از نقاشي روي كاغذ گرفته تا نقاشي روي ديوار اتاق خواب. اين علاقه وافر آنها به نقاشي علاوه بر اينكه يك نوع تفريح به شمار مي‌رود، مي‌تواند بازتابي از تمام شاخصه‌ها و ويژگي‌هاي دروني بچه‌ها باشد. همه روانشناسان كودك معتقدند نقاشي كودك يكي از بهترين راه‌هاي شناختن مشكلات و نوع رابطه كودكان با محيط و انسان‌هاي اطراف اوست. من تصور مي‌كنم هر برگه نقاشي كودك به منزله دنيايي از رازهاي نگفته اوست كه به راحتي و با شكل كاملاً محسوس پيش چشم ما مصور شده است. فقط كافي است علم موشكافي اين دست كشيده‌هاي كودكان را بلد باشيم.

ما روانشناسان كودك وقتي در ارتباط‌‌‌گيري باكودكي دچار مشكل مي‌شويم يا نكات متفاوت مراحل مختلف رشد او را نمي‌توانيم ببينيم، از او مي‌خواهيم كه برايمان در مورد يك موضوع خاص نقاشي بكشد. در واقع نقاشي هر كودك براي ما به مثابه يك ابزار برون‌ريز از احساسات و تفكرات كودك به شمار مي‌رود.

من به عنوان يك روانشناس نمي‌توانم انتظار داشته باشم كه كودك بعد از اولين برخورد به من اعتماد كند و سرصحبت را باز كند. حتي نمي‌توانم انتظار داشته باشم حقايق را بگويد اما از طرف ديگر، من تا حقايق را نبينم يا نشنوم نمي‌توانم راه درماني درنظر بگيرم پس دست به دامن روانشناسي نقاشي كودك مي‌شوم.

كودكتان اولين چيزي كه نقاشي مي‌كند چيست؟

نمونه اين روش درماني را ما در مورد كودكاني اجرا مي‌كنيم كه گوشه‌گير هستند. بسياري از كودكان در روابطشان با اعضاي خانواده دچار مشكل هستند و اينجاست كه من دست به كار مي‌شوم و از كودك مي‌خواهم كه برايم يك نقاشي از خانواده‌اش بكشد.

قدم اول اين است كه صبر كنم و منتظر بمانم تا ببينم اولين كسي كه كودك نقاشي‌اش را مي‌كشد كيست؟ چون همه بچه‌ها اولويت‌هايشان را به كساني اختصاص مي‌دهند كه با آنها رابطه صميمي‌تري دارند. در اكثر موارد اولين كسي كه در قالب نقاشي كودك كشيده مي‌شود مادر است و اين نشان مي‌دهد كه مادر يا پدر نقش ارزنده و دوست‌داشتني در قلب كودك به خودشان اختصاص داده‌اند.

اعتماد به نفسي كه به تصوير كشيده مي‌شود

اگر اولين تصوير نقاشي شده خود كودك باشد اين نشان مي‌دهد كه در جمع خانواده كودك‌سالاري حاكم است و اگر همه تصوير‌هاي بعدي زير تصوير خود كودك نقاشي شود يعني اينكه كودكي كه من با او روبه‌رو هستم عزت نفس بسيار بالايي دارد پس من بايد مراقب گفتار و رفتارم در مواجهه با او باشم. اگر كودك تصوير خودش را بالعكس مورد گفته شده، در گوشه كادر و پايين‌تر از همه بكشد در واقع مي‌خواهد با زبان تصوير بگويد كه «امروز نسبت به گذشته اعتماد به نفس كمتري دارد و به همين دليل دوست دارد به گذشته پناه ببرد».

در مقابل ما كودكاني را داريم كه بر عكس ساير همسن و سال‌هايشان اصلاً خودشان را در نقاشي‌شان ترسيم نمي‌كنند و اين نشان مي‌دهد كه كودك خودش را قبول ندارد. صد البته كه چنين تفكري در كودك نشئت گرفته از اين است كه خانواده كودك او را قبول ندارند و چنين ذهنيتي را در ذهن او ايجاد كرده‌اند.

حتماً شما هم با كودكاني مواجه شده‌ايد كه تناسب كشيدن بدن و سر را در نقاشي‌شان رعايت نمي‌كنند، ‌سر را بزرگ‌تر از تنه يا تنه را بسيار كوچك‌تر از سر نقاشي مي‌كنند. ما روانشناسان كودك معتقديم براي چنين نقاشاني چند احتمال وجود دارند. اولين احتمال اين است كه اين كودك در آينده و در يادگيري درس رياضي با مشكل مواجه خواهد بود. دومين احتمال اين است كه اين كودك مشكل بينايي دارد، البته بسياري از كودكان كه ناسازگاري با محيط اطراف و همسن و سال‌هايشان دارند هم چنين نقاشي مي‌كشند.

بچه‌هايي كه به طور معمول و بيش از يك يا دوبار در نقاشي‌شان سر كوچك و تنه بزرگ مي‌كشند از زمره كودكاني هستند كه از حقايق فاصله مي‌گيرند و بچه‌هاي وسواسي هم هيچ وقت براي آدمك‌هايشان ناخن نمي‌كشند. بچه‌هاي مبتلا به افسردگي يا اضطراب كه نشانه حركتي معمول بينشان ناخن جويدن است هم در نقاشي كشيدن خودشان را لو مي‌دهند! اين بچه‌ها اغلب نقاشي‌هاي كمرنگ مي‌كشند. حتي بچه‌هايي كه قدرت يادگيري‌شان به نسبت همسن وسال‌هايشان كمتر است نقاشي‌هايي با جزئيات كمتر مي‌كشند. مثلاً ما روانشناسان از يك كودك هفت‌ساله انتظار داريم تصوير يك آدمك را با تمام جزئيات نقاشي كند اما اگر در اين بين كودكي نقاشي بكشد كه جزئيات در آن مشخص نباشد پس اطمينان پيدا مي‌كنيم كه اگرچه او در حال حاضر نسبت به ساير همسن و سال‌هايش تفاوتي در يادگيري ندارد اما مطمئناً در آينده از قدرت يادگيري بسيار پايين‌تري برخوردار خواهد بود.

 

 

 

 

اگر شما هم دوست داريد از نقاشي كودكتان به عالم دروني و روحي او پي ببريد مي‌توانيد در اين بخش از گزارش با ما همراه شويد. بچه‌ها تا چشم باز مي‌كنند و قدرت به دست گرفتن اشيا را ياد مي‌گيرند دوست دارند خط و خطوطي را ترسيم كنند. هيچ بچه‌اي قرار نيست در آينده پيكاسو شود؛ اين را گفتم تا اول كار متوجه شويد كه ما معلم نقاشي نيستيم و نقاشي صرفا ابزاري براي بالابردن كيفيت فكري، عاطفي و روحي كودك است. پس هرچه كودكتان كشيد ايراد نگيريد فقط صبر كنيد تا نقاشي او كامل شود.

در سال‌هاي اولي كه كودكتان توانايي نقاشي كردن را پيدا مي‌كند معمولاً جز چند خط چيز ديگري نمي‌توانيد در نقاشي‌اش پيدا كنيد. پس تنها راه شما براي پي بردن به احساسات كودكتان ريز شدن در همين خطوط است. اگر خطوطي كه مي‌بينيد كوتاه است مي‌توانيد مطمئن شويد كه كودكتان از خجالتي بودن رنج مي‌برد. خطوط كمرنگ كم انرژي بودن يا رخوت كودك را مي‌رساند و بالعكس خطوط نازك و ملايم احساسي و عاطفي بودن فرزندتان را نشان مي‌دهد.

اگر خطوط نقاشي كودكتان مارپيچ و به هم ريخته است بايد بدانيدكه كودكتان از پرخاشگري رنج مي‌برد و بالعكس اگر مداد را روي كاغذ فشار مي‌دهد و خطوط كوچك، مقطع اما فشرده مي‌كشد مي‌خواهد با زبان نقاشي بگويد كه ناراحتي از درون او را آزار مي‌دهد. كودكان سازگار و ملايم معمولاً خطوط نازك و هماهنگ مي‌كشند.

دنياي رنگ‌ها و هزار و يك حرف پنهان

بعد از مرحله خطوط، كودك 3 تا 6 ساله شما وارد مرحله رنگ دوستي مي‌شود. به دليل اينكه كودكان پيش از اين در كشمكش‌هاي بين بيرون و درون خود بوده‌اند و تقريباً از اين سن بخش مهمي از اين تنش‌ها رفع مي‌شود علاقه بسياري به استفاده از رنگ‌ها از خود نشان مي‌دهند. به تدريج و با بالارفتن سن از علاقه رنگ‌آميزي كودكان كم و به علاقه نقاشي شكل آنها افزوده مي‌شود.

كودكان معمولا در نقاشي‌هايشان از پنج رنگ مختلف استفاده مي‌كنند. اين رنگ‌ها دامنه سرد و گرم را كامل پوشش مي‌دهند و بسته به نوع زندگي و تحركات كودكان مختلف هستند. كودكاني كه پرهيجان و پرتحرك هستند و در فضاي مهدكودك و جمع همسن وسال‌هايشان بيشتر حضور دارند از رنگ‌هاي گرم و پرانرژي استفاده مي‌كنند. اگرچه بچه‌هايي كه بيشتر در خانه حضور دارند و كمتر جمعگرا هستند از رنگ‌هاي سرد و كمرنگ استفاده مي‌كنند.

اگر كودك شما حدود 7 سال سن داشته باشد انتظار مي‌رود كه نقاشي او هم با افزايش سن او پيشرفت كند و او جزئيات بيشتري را ترسيم كند. براي بررسي نقاشي كودكان بالاي 5 سال بهتر است اول نقاشي را از دور بررسي كنيد. اگر تمام تصاوير در تمام صفحه كاغذ به يك شكل تقريبا متوازن پخش شده‌است بايد مطمئن باشيد كه كودك شما داراي ثبات رفتاري و تعادل فكري است.

اگر بالاي صفحه نقاشي كودك شما بسيار شلوغ‌تر از پايين صفحه باشد يعني اينكه كودكي با اعتماد به نفس بالا خواهيد داشت و بالعكس اگر بيش از نيمي از صفحه نقاشي او آن هم از قسمت مياني تا بخش پاييني پر از اشكال باشد نشانه اين است كه اعتماد به نفس كودك شما بسيار پايين است.

ترسي كه با پاك كن، پاك مي‌شود

شايد شما هم با كودكاني مواجه شده‌ايد كه در زمان نقاشي مرتب از پاك‌كن استفاده مي‌كنند يعني طرح و تصويري را مي‌كشند اما بلافاصله پشيمان مي‌شوند پاك مي‌كنند، دوباره طرحي مي‌كشند و پاك مي‌كنند. متأسفانه بايد بگويم اين كودكان از ترسي نهادينه شده و اضطرابي دروني رنج مي‌برند كه به آنها قدرت ماندگاري بر تصميمشان را نمي‌دهد.

معمولا بچه‌هاي بالاتر از 6 سال اولين چيزي كه مي‌كشند خورشيد است. خورشيد نماد پدر در جمع خانواده است و هرچه خورشيد با جزئيات بيشتر و بزرگتر نقاشي شود به شما اين اطمينان را مي‌دهد كه كودكتان رابطه بسيار صميمي، ‌نزديك و خوبي با پدرش دارد. در مقابل بچه‌هايي كه پدر ندارند جاي خالي خورشيد اغلب در نقاشي‌هايشان ديده مي‌شود و كودكاني كه رابطه خوبي با پدرشان ندارند خورشيد و آسمان نقاشي‌شان نه تنها زرد نيست بلكه تيره و دلگير است.

عناصر مهم در نقاشي كودكان معمولاً نشانه‌ها و ويژگي‌هاي مخصوصي هستند، مثلاً زمين نماد ثبات و ماشين نماد قدرت در ذهن كودك است. آسمان نشانه پاكي و همت و ستاره نماد نيستي و پوچي در نقاشي كودكان است. پنهانكاري كودك با كشيدن ابر بروز پيدا مي‌كند و استقامت او با تصوير كوه جلوه‌گر مي‌شود، اما كودكي كه به جاي كوه تپه مي‌كشد مي‌خواهد بگويد كه به زمان شيرخوارگي‌اش تعلق خاطر ماندگار و بسياري دارد. بهترين نوع نقاشي كودكان براي بررسي، نقاشي‌اي است كه در آن خانه و منظره به تصوير كشيده شده است. اگر كودكتان خانه‌اي را بدون در و پنجره نقاشي كرد احتمال اين را بدهيد كه او وابستگي بسيار شديدي به مادرش دارد و اگر كودكتان خانه‌اي با پنجره، در، دودكش وحتي پرده و آنتن كشيد مطمئن باشيد كه فرزندتان از روان سالمي برخوردار است.

كودكاني كه در خانه باغچه، گل، درهاي بزرگ و پنجره‌هاي باز نقاشي مي‌كنند بچه‌هايي هستند كه زندگي شاد و سعادتمندي دارند. بچه‌هايي كه در نقاشي‌شان خانه را بزرگ، روشن و با جزئيات مي‌كشند بچه‌هايي هستند كه احساس امنيت و دلبستگي به خانه دارند. مهم‌ترين تفاوت نقاشي بچه‌هاي نسل جديد نسبت به نسل‌هاي قبلي در جايگزين شدن عناصر جديد و كنار زدن عناصر قبلي است. براي نمونه در نقاشي‌هاي كودكان قديم حيوانات اجزا و عناصر جدانشدني نقاشي بودند كه هر كدام نشانه و گوياي مطلبي خاص بودند اما در يك دهه اخير تصاوير ماشين و موبايل در نقاشي‌ كودكان بيش از عناصر زنده به چشم مي‌خورد. اگرچه بچه‌ها خودشان مي‌گويند كه چون نقاشي كردن حيوانات سخت است ترجيح مي‌دهند مستطيلي بكشند و آن را ماشين بنامند اما ما روانشناس‌ها تصور مي‌كنيم ماشيني شدن، برون‌گرا بودن و سپري كردن ساعت‌هاي بيشتري از زمان روزانه كودك در سطح شهر و در ميان خودروها باعث چنين تغييراتي شده است.