معصومه ديودار | ساختن سازهاي سنتي هم هنر است و هم صنعت. هنر وصنعتي که مهجور مانده‌اند و حتي رسانه ملي نيز تمايلي به معرفي آن ندارد، چنانچه عدم شناخت عموم جامعه نسبت به سازهاي ملي ما سبب شده تا سازهاي غربي جاي خود را در ميان جوانان باز کنند و گيتار و ارگ جاي تار و چنگ را بگيرد. «عبدالله عباسي» نامي آشنا در ميان سازندگان تار است. تار عباسي در بازار گاه تا ۴ ميليون تومان فروخته مي‌شود. او سال‌ها شاگرد هوشنگ ظريف بوده و نواختن تار را از او آموخت. بيش از ۳۵ سال است که ساز مي‌سازد. هيچگاه شاگرد کسي نبوده و بنابر علاقه‌اي که به نجاري و ساز داشت، ساخت ساز را آغاز کرد و امروزه از سازندگان برجسته آلات موسيقي ايراني است كه در ساخت تار و چنگ مهارت ويژه‌اي دارد و تاكنون تار بسياري از اساتيد موسيقي اصيل اين سرزمين به دست تواناي او ساخته شده است. عباسي متولد ۱۳۴۱ شهرستان گلپايگان است. اسباب‌بازي دوران کودکي‌اش ابزار نجاري کارگاه پدرش بودند. اولين ويولن خود را در سال ۵۷ از روي عکس يک کتاب ساخت. اولين تار را در سال ۶۲ به همان روشي که ويولن را ساخته بود تراش داد. وي از جمله معدود افرادي است که چنگ مي‌سازد. براي ساخت چنگ نيز به اطلاعاتي که در اينترنت پيدا کرده بود و نمايشگاهي که در ايتاليا برگزار شده بود، بسنده کرده وامروزه درصدد احياي اين ساز ايراني است.
سازي مانند تار يا چنگ چه مراحلي را طي مي‌کند تا ساخته و پرداخته شود؟
ساخت ساز از تهيه چوب آن آغاز مي‌شود. در اين ميان چوب درختان مختلف براي سازهاي مختلف به کار برده مي‌شوند، سپس چند سال زمان نياز است تا چوب خشک و آماده برش و ساخت ساز شود. بعد از آنکه چوب مورد نظر براي ساخت ساز آماده شد، الگو‌گيري و تراش چوب انجام مي‌شود، سپس بخش‌هاي مختلف ساز به يکديگر متصل و رنگ مي‌شوند. در سازهايي مانند تار، پوست اندازي، زه کشي و سيم اندازي نيز انجام مي‌شود.
از چند سال زمان براي خشک شدن چوب نام برديد. چه مدت زمان نياز است تا چوب درخت براي ساخت ساز آماده شود؟
گاه نياز است چوب درختي بيش از ۱۰ سال در کارگاه باقي بماند تا خشک شود. چوب هرچه خشک‌تر باشد صدادهي بهتري براي سازي خواهد داشت كه با آن ساخته شده است، همچنين برش و شکل دهي به چنين چوبي راحت تر خواهدبود.
چوب چه درختاني براي ساخت چنگ و تار به کار مي‌رود؟
براي تار از چوب توت، زردآلو، زبان گنجشک و گردو و براي ساخت چنگ از چوب افرا و کادوس استفاده مي‌شود.
دليل اينکه براي هر ساز يک نوع چوب خاص مورد استفاده قرار مي‌گيرد، چيست؟ آيا بافت چوب‌ها سبب به‌وجود آمدن نوا وموسيقي‌هاي خاصي براي هر يک از سازها مي‌شود؟
بله، سال‌ها تجربه نشان داده که چوب هر درخت براي ساخت يک نوع ساز مناسب است.
آيا روش يا معياري براي شناخت ساز مناسب وجود دارد؟ آيا علاقه مندان مي‌توانند با روش خاصي کيفيت يک ساز خوب يا بد را تشخيص دهند؟
اولين معيار براي انتخاب يک ساز خوب، صداي آن است. يک ساز خوب اگر توسط استادکار تراشيده و زوايا، ضخامت‌ها و برش‌هاي آن رعايت شده باشد و چوب آن مناسب، خشک ومرغوب باشد، مي‌تواند صدادهي خوبي داشته باشد. در اين ميان خريدار ساز بايد مهارت تشخيص اين عناصر را داشته باشد و کسي که هيچ شناختي نسبت به ساز ندارد نمي‌تواند متوجه شود که آيا آن ساز مرغوبي است يا يک ساز معمولي.
در دهه ۶۰ رغبت عموم جامعه نسبت به سازهاي سنتي و به خصوص تار خيلي زياد بود به نوعي که فرصت تامين سازهاي سفارش داده شده را نداشتيم. با گذشت زمان و ورود سازهاي غربي مانند گيتار و ارگ جايگاه سازهاي ملي ما متزلزل شد. در ضمن، شايد بتوان از پايين بودن قيمت سازهايي مانند گيتار به عنوان يکي از دلايل اين امر نام برد چراکه مي‌توان با ۶۰ هزارتومان، يك گيتار براي تمرين خريد اما قيمت پايه تارهاي مشقي، ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار تومان است. دليل ديگر يادگيري ساده اين سازهاست، به طور مثال مي‌توان با فشردن چند دکمه صداي ارگ را درآورد. همچنين در رسانه ملي، سازهاي ملي نشان داده نمي‌شود. نمي‌توان از نقش تبليغاتي رسانه چشم پوشي کرد. هنگامي که مجموعه امام علي(ع) پخش مي‌شد بسياري از افراد علاقه‌مند به خريد و نواختن دف شدند. وقتي از صبح تا شب در ماهواره گيتار و جاز مي‌بينند، خواه ناخواه به آن سمت گرايش پيدا مي‌كنند. مردم شناختي نسبت به سازهاي ملي ندارند و شکل تار را تشخيص نمي‌دهند و به دليل عدم آشنايي‌شان با سازهايي مانند تار آن را با گيتار اشتباه مي‌گيرند.
در خصوص قيمت ساز صحبت کرديد. رنج قيمت تار چگونه است؟
در بازار تارهايي وجود دارد که قيمت آنها از ۴۰۰هزار تومان شروع مي‌شود و تا چند ميليون نيز مي‌رسد. اين تفاوت قيمت در بيشتر مواقع به دليل کيفيت ساز است و گاه نيز برخي از افراد سودجو در تعيين قيمت‌ها تأثيرگذار هستند.
نام سازنده تا چه اندازه در قيمت ساز تأثيرگذار است؟
نام سازنده تأثيرگذار است ولي مردم از ساز صدا مي‌خواهند.
شما به جز تار، چنگ نيز مي‌سازيد؛ سازي كه بارها در شعر و ادبيات ما از آن سخن گفته شده است، همان‌سازي كه رودكي در دست گرفت و نواخت و با خواندن و نواختنش، اميرنصر ساماني را چنان به وجد آورد كه پس از سال‌ها، ميل بازگشت به بخارا را در او زنده كرد. ولي امروزه نامي از چنگ در محافل ما وجود ندارد. با آنکه تار يکي از سازهايي است که در جامعه ما بيشتر شناخته شده است، باز با توجه به صحبت‌هاي شما چنين تصوراتي در خصوص اين ساز ملي وجود دارد. شرايط درخصوص ساز ناشناخته‌اي همچون چنگ چگونه است؟
با آنکه ساز چنگ در ايران داراي قدمتي بيش از ۶هزار و ۵۰۰ سال است ولي سال‌هاي سال اثري از اين ساز در ايران ديده نمي‌شد اما امروزه با تلاش‌ها و پژوهش‌هايي که انجام شده، دوباره طي دو سال اخير در حال احيا و شناساندن اين ساز به جامعه هستيم چراكه چنگ با آنكه از قدمت بسيار زيادي در ايران برخوردار است به طور كلي در كشور از بين رفته بود.
در خصوص قدمت چنگ در ايران صحبت کرديم. برايمان از تاريخچه اين ساز بگوييد.
ريشه يك نوع چنگ كه به چنگ«كمان» معروف است به ايران مي‌رسد كه پس از دوره ساساني به طور كلي از بين مي‌رود و تنها در سنگ نگاره‌هاي طاق بستان شكل و تصوير آن باقي مانده است. باربد و نكيسا، رامشگران دربار ساساني بودند كه ناپديد شدند. در روزگار پهلوي يك بانوي هلندي به ايران آمد و به تدريس چنگ در هنرستان موسيقي پرداخت.
اواخر دهه گذشته چند نفر از اساتيد به يادگيري و آموزش و احياي اين ساز روي آورند ولي پس از انقلاب روبه فراموشي نهاد و ديگر نه‌سازي باقي ماند نه معلمي براي آموزش نواختن چنگ. تا آنکه حدود ۵/۳ سال پيش درصدد احياي اين ساز برآمدم و در واقع تمام قطعات آن را توليد کردم و به ثبت رساندم. در واقع اين ساز طبق يک استاندارد جهاني ساخته مي‌شود چراکه چنگ‌هاي ايراني در واقع سازهاي کوچکي بودند که نوازنده آن را روي زانوي خود قرار مي‌داد و نهايتاً ۳۰ سيم براي نواختن داشت. از آنجايي که اطلاعات دقيقي درخصوص چنگ ايراني در دست نيست، ساخت چنگ با استاندارد جهاني را ملاک کار خود قرار دادم.
در حال حاضر نيز دو معلم در زمينه آموزش چنگ وارد اين عرصه شده‌اند و فراگيري آن مورد استقبال قرار گرفته. چنگ صداي بسيار زيبايي دارد و مي‌تواند جايگاه خوبي در موسيقي ايراني بيابد.
بسياري از علاقه مندان دوست دارند بدانند آيا ساختن و نواختن چنگ در ايران ممنوع است؟
در پاسخ به آنهامي گويم از آنجايي که کسي براي آموزش و شناخت آن وجود نداشت و سازنده ونوازنده‌اي نبود کسي اطلاعي از اين ساز نداشت و به نواختن آن نمي‌پرداخت.
قيمت چنگ چقدر است؟
چنگ ساز نسبتاً گراني است و معمولاً قيمت آن کمتر از ۲ هزار دلار نيست. گاه قيمت سازهاي دست ساز بيش از اين است و به حدود ۶ تا ۲۰ ميليون تومان نيز مي‌رسد.
آيا در ساخت تار نيز طي اين سال‌ها تغييراتي اعمال شده يا آنکه تارهاي امروزي همان تار ايراني هستند؟
ساخت تار طي اين سال‌ها تحول يافته ولي تغيير خاصي در آن اعمال نشده چراکه همانطور که نمي‌توان در‌سازي مانند ويولن تغييرات خاصي اعمال کرد در تار نيز نمي‌توان چنين کاري را انجام داد. گاه تغييرات صدايي که در‌سازي مانند تار مشاهده مي‌شود به دليل نواقصي است که در پوست وجود دارد که به واسطه تغييرات آب وهوا بروز پيدا مي‌کند.
چه مدت زماني براي ساخت‌سازي مانند تار و چنگ نياز است؟
ساخت چنگ حدود سه ماه زمان لازم دارد و تار در يك ماه ساخته مي‌شود.
طي سال‌هاي متمادي، موسيقي سنتي همواره مخاطبان خاص خود را داشته است. در اين ميان، تعدادي هم علاقه‌مندند تا ساخت ساز را ياد بگيرند. آيا آموزشگاهي كه به‌طور رسمي به آموختن اين فن بپردازد وجود دارد؟
کلاس يا دوره خاصي که براي آموزش ساخت ساز طراحي شده باشد در نظر گرفته نشده و بسياري از اساتيد امر در کارگاه‌هاي خود به صورت خصوصي به اين امر مي‌پردازند ولي خيلي جدي به اين هنر توجه نمي‌شود.
آيا علم به حرفه يا دانش خاصي براي ساخت ساز نياز است؟
کسي که به ساخت ساز روي مي‌آورد بايد کار با چوب و نجاري را بشناسند چراکه اگر کار با چوب را نداند نخواهد توانست در اين کار موفق شوند.
در ساخت‌سازي مانند تار چه ابزارهايي مورد استفاده قرار مي‌گيرد؟
تار از يک تنه درختي که ۱۰۰ کيلو وزن دارد تراشيده مي‌شود و‌سازي ۲ کيلو و ۱۰۰ گرمي پديد مي‌آيد. براي تراش و ساخت تار به ابزاري مانند چوب ساب، مقار و چکش نياز است و برخلاف سازي مانند عود که در قالب گذاشته و شکل مي‌گيرد، تار از دل تنه درخت
بيرون مي‌آيد.
