ضابط خاص قضایی همانطور که از نامش برمیآید، فقط در مواردی خاص صلاحیت ضابط بودن را دارد و در غیر آن نمیتواند به عنوان ضابط وارد عمل شود. اهمیت موضوع از این جهت نیز قابل درک است که قانونگذار حتی به تمامی افسران و درجهداران عنوان «ضابط عام» ندادهاست، بلکه تنها به آنانی که دورههای مخصوص ضابط بودن را گذراندهاند، ضابط عام اطلاق میکند. در ارتباط با ضابط خاص هم به همین شکل است و تکالیفی در رابطه با آن وجود دارد.
به طور کلی میتوان گفت که ضابطان خاص فقط در جرائم مخصوص که قانونگذار به آن صریحاً اشاره کرده، اختیارات ضابط را خواهند داشت.
در ارتباط با ضابطان قضایی مواردی وجود دارد که دانستن آنها خالی از لطف نیست. ضابط عام به شرط گذراندن دورههای ضابط یا آیین دادرسی کیفری زیر نظر دادستانهای هر استان و اخذ کارت ضابط دادگستری با عنوان ضابط عام شناخته میشود؛ یعنی بدون گذراندن دوره و به تبع آن اخذ کارت مربوطه، انجام تحقیقات و صورتجلسه از سوی چنین افرادی، مطابق قانون هیچ اثری نخواهد داشت. قانونگذار با تدبر و ابداعی بسیار بجا، به این نکته مهم توجه داشته است که ضابط خود با اشراف به قوانین باید رعایت حریم خصوصی مردم را داشته باشد یا اینکه حقوق شهروندی را بشناسد. این اشراف و آگاهی نیازمند گذراندن دورههای آیین دادرسی کیفری و حقوق شهروندی و دیگر موارد زیر نظر دادستانی است. این نیروها در نهایت بعد از قبولی در امتحانات پایان دوره کارت ضابط عام اخذ خواهند کرد. یکی از ضابطان خاص دادگستری، بسیج است. قانونگذار برای این دسته از ضابطان، اختیاراتی را وضع کردهاست.
یکی از موارد، ورود ضابطان به جرائم مشهود است. جرائم مشهود یعنی جرمی که قابلرؤیت است و دیده میشود؛ مانند اینکه مثلاً یک نفر سلاح سردی به همراه دارد و قصد دارد با آن به شخص یا اشخاصی جراحت وارد کند یا مثلاً شخصی در حال انجام عمل حرامی است.
در چنین جرائم مشهودی، بسیج میتواند ورود کند، در صورتی که نیروی انتظامی در محل و لحظه وقوع جرم مشهود حضور نداشته باشد یا تا حضور پیدا کردن نیروی انتظامی، اصطلاحاً کار از کار بگذرد و آسیبی به اشخاص وارد شود. در مواردی از این دست، نیروی بسیج میتواند به عنوان ضابط قضایی وارد قضیه شده و به موضوع رسیدگی کند و متهم را به نیروی انتظامی تحویل دهد. مطابق قانون، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز در مبارزه با عناد و دشمنی با نظام جمهوری اسلامی ایران ضابط خاص محسوب میشود. وزارت اطلاعات هم در پولشویی و در مبارزه با فساد کلان اقتصادی ضابط خاص محسوب میشود. باید توجه داشت که هر ضابط خاص موظف به ورود به نوعی خاص از جرائم است. به طور مثال، وزارت اطلاعات نمیتواند جرائمی از قبیل کلاهبرداری را رسیدگی کند.
یگانهای حفاظت محیطزیست در جرائمی همچون شکارهای غیرقانونی ضابط خاص محسوب میشود. خلبان هواپیما نیز در هواپیما به عنوان ضابط خاص محسوب میشود. مأموران گمرکی نیز در انجام وظایف خود ضابط خاص محسوب میشوند. مأموران حفاظت از گمرک در حیطه کاری خود ضابط قضایی محسوب میشوند، به شرط آنکه آنان نیز زیر نظر دادستانی دورههای لازم را بگذرانند. مأموران امر به معروف و نهی از منکر نیز جزو ضابطان خاص محسوب میشوند. ضابطان وظیفه خطیر و حساسی دارند، زیرا باید علاوه بر وظایف تعریف شده در قانون، مراقب باشند تضییع حقوق شهروندان و نقض حقوق شهروندی در ابتدای دستگیری رخ ندهد. ضابط باید مراقب باشد تا رفتار اخلاقی و قانونی از خود نشان دهد و به صرف داشتن برخی از اختیارات دچار تخلف احتمالی نشود.
کارشناس حقوق