جوان آنلاین: آیت الله محمدعلی جاودان در کتاب ره‌نمای طریق در پاسخ به این سوال که حد احسان به پدر و مادر چیست، نوشت که فرزند باید بکوشد به هر شکلی که ممکن است رضایت والدین را به دست آورد که در زندگی دنیا و آخرت او تأثیرات مثبتی خواهد داشت. متن پرسش و پاسخ را مرور می‌کنیم.
به گزارش ایرنا، سوال: حد احسان به پدر و مادر که در قرآن پس از توحید ذکر شده، چیست؟ مثلاً در مورد مسائلی مانند ازدواج، محل کار، محل تحصیل و زندگی نیز باید اطاعت محض داشت؟ آیا این اطاعت‌پذیری برای دختر و پسر متفاوت است؟
آیت الله جاودان نوشت: آنچه بزرگان علما می‌گویند این است که آزار و اذیت پدر و مادر و رنجاندن آنها حرام است، و اطاعت آنها واجب نیست مگر این که مخالفت با آنها، آنها را برنجاند. البته اطاعت از آنها احسان محسوب می‌شود و فضیلت و ثواب دارد؛ اما اگر در شرایط خاص، واجب شرعی نیست، مثل این که پدر به فرزندش امر کند که به نماز جماعت برود؛ بنابراین فرزند باید بکوشد رضایت والدین را به دست آورد و این در زندگی دنیا و آخرت او تأثیرات مثبتی خواهد داشت.
استناد این قسمت از پاسخ آیت الله جاودان به دو روایت است؛ یکی از امام صادق (ع) که فرمود «کمترین بی‌احترامی به پدر و مادر، اُف گفتن است و اگر خداوند چیزی را کمتر از آن می‌دانست، بی‌گمان از آن نهی می‌فرمود.» و روایت دیگر از رسول خدا (ص) است که فرمود «بنده‌ای که مطیع پدر و مادر و پروردگارش باشد، در روز قیامت در بالاترین جایگاه است.»
این استاد اخلاق افزود: پس اگر گاهی مسأله وجود دارد که امکان اطاعت از آنها وجود ندارد، باید کوشید آنها را راضی کرد یا حداقل بدون اطلاع آنها عمل کرد. همچنین در این زمینه بین دختر و پسر فرقی نیست مگر زمانی که دختر ازدواج کند و وظایفی نسبت به شوهر به عهده اش بیاید که باید انجام دهد و در آن حیطه، انجام فرامین پدر و مادر روا نیست؛ مثل این که بدون اجازه شوهر از خانه شوهر نباید بیرون بیاید و این ممکن است با امر پدر و مادر برخورد کند که در این صورت نظر شوهر مقدم است.
استناد روایی این پاسخ نیز حدیثی از پیامبر اکرم (ص) است که فرمود «بهترین زنان شما دارای این ویژگی‌ها هستند: فرزندآور، بسیار مهربان، پاکدامن، عزیز در میان فامیل، متواضع و فروتن با همسر، زینت‌گر برای شوهر، خودنگه‌دار در برابر نامحرم و حرف‌شنوایی از شوهر». (ص ۳۱۳)
نیکی به والدین در قرآن و روایات
اهمیت احترام به پدر و مادر و نیکی کردن به آنها به اندازه‌ای است که در ۲۳ آیه به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از آن یاد شده است. در آیه ۸۳ سوره بقره احسان به پدر و مادر را پیمان خدا با بنی اسرائیل بیان کرده و می‌فرماید «و [یاد کنید]زمانی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و مستمندان نیکی کنید.» در این آیه، احسان به والدین پس از میثاق به توحید در عبادت خدا به عنوان دومین میثاقی آمده که خدا از بنی اسرائیل گرفته است.
علامه طباطبائی در تفسیر آیه ۲۳ سوره اسراء نوشت: معلوم می‌شود مساله احسان به پدر و مادر بعد از مساله توحید، واجب‌ترین واجبات است؛ همچنان که مسئله عقوق (نفرین) بعد از شرک ورزیدن به خدا، از بزرگترین گناهان کبیره است. به همین جهت این مسئله را بعد از توحید و قبل از سایر احکام اسم برده. نه‌تنها در این آیات چنین کرده، بلکه در موارد متعددی از کلام خود همین ترتیب را به کار بسته است».
در سوره ابراهیم، آیه ۴۱ یا سوره مریم، آیات ۱۴ و ۳۲، سوره نوح، آیه ۲۸ و برخی دیگر از آیات به حقوق والدین اشاره شده است.
آیت الله ناصر مکارم شیرازی در تفسیر نمونه ذیل آیه ۱۵ سوره احقاف می‌نویسد: خداوند می‌فرماید «وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً؛ و انسان را درباره پدر و مادرش به نیکی سفارش کردیم.» خداوند در این آیه، به بیان دلیل فطری نیکی به والدین پرداخته است. نیکی به پدر و مادر از اصول انسانی است و به صورت یک قانون تکوینی در نهاد همه انسان‌ها وجود دارد. به ویژه تعبیر به انسان که این قانون مخصوص به مؤمنان نیست، بلکه هر کسی شایسته نام انسان است، باید در برابر پدر و مادر، حق‌شناس باشد.
در روایات بسیاری به حقوق والدین اشاره شده است. رسول خدا (ص) فرمود «نیکی به پدر و مادر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خدا برتر است.» یا امام صادق (ع) فرمود: مردی نزد پیغمبر اکرم (ص) آمد و عرض کرد «یا رسول اللّه مرا سفارشی کن»، فرمود «چیزی را شریک خدا مگیر، هر چند به آتش سوخته شوی و شکنجه بینی که دل تو باید به ایمان مطمئن باشد و پدر و مادر خود را فرمان بر و با آنها نیکی کن؛ چه زنده باشند یا مرده».
نیکی به پدر و مادر هیچ محدوده و مرزی ندارد و شامل هر پدر و مادری می‌شود، حتی اگر مشرک باشند. در همین مورد، جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: شنیدم مردی به امام صادق (ع) عرض کرد «پدر و مادرم مخالف حق هستند.» امام فرمود «به آنها نیکی کن، همان گونه که اگر مسلمان بودند، به آنها نیکی می‌کردی».
امام رضا (ع) در سبب تحریم نافرمانی از والدین فرمود: خداوند نافرمانی پدر و مادر را از این جهت حرام فرموده است که موجب از دست دادن توفیق طاعت خداوند و ناسپاسی نعمت و از بین رفتن شکر و سپاسگزاری و کم شدن نسل و قطع شدن آن می‌شود. زیرا نافرمانی والدین سبب می‌شود که به پدر و مادر احترام گذاشته نشود، حقّ و حقوق آنها شناخته نشود، پیوند‌های خویشاوندی قطع شود، پدر و مادر به داشتن فرزند بی رغبت شوند و به علت نیکی نکردن و فرمان نبردن فرزند از پدر و مادر، آنان نیز کار تربیت او را رها سازند.
روش‌های نیکی به والدین
بر اساس آموزه‌های دینی، نیکی به پدر و مادر را می‌توان به روش‌های زیر تقسیم کرد:
نیکی در گفتار: در آیه ۲۳ سوره اسراء سه دستور درباره گفتار مؤدبانه با والدین آمده است؛ سخن رنجش آور به پدر و مادر نگفتن؛ بر سر والدین داد و فریاد نکردن و با آنها با به نیکویی سخن گفتن.
امام صادق (ع) در این زمینه فرمود: اگر پدر و مادر تو را غمگین کردند بدان‌ها کمترین حرفی نزن و اگر تو را زدند، آنها را زجر مده بلکه به آنها بگو «خداوند شما را بیامرزد» و این سخن همان قول کریم است که خداوند در قرآن آورده است.
قدر شناسی از والدین: خداوند در سوره لقمان می‌گوید، شکر و قدردانی از کسی که نعمتی به انسان رسانده، لازم عقلی است. پدر و مادر رکن اساسی این فرایند هستند.
امام صادق (ع) درباره آیه ۱۴ سوره لقمان فرمود: سه چیز بر فرزند، در حق پدر و مادر واجب است؛ شُکر پدر و مادر به هر شکل ممکن، اطاعت از پدر و مادر در هر چیزی که امر و نهی می‌کنند به جز در گناه و معصیت خدا، خیرخواهی برای ایشان در پیدا و نهان.
دعا در حق والدین: طبق آیات سوره‌های نوح، ابراهیم و اسراء یکی از وظایف فرزندان برای نیکی به ایشان، دعاگویی در حق آنان است.
روش‌های رفتاری نیکی به والدین
یکی از روش‌های رفتاری عبارت است از فرمانبردای از والدین و حضرت علی (ع) فرمود «حق پدر بر فرزند این است که پدر را در همه امور جز در معصیت خدا اطاعت کند».
خدمت به والدین و رفع نیاز آنها و انفاق به پدر و مادر از دیگر روش‌های رفتاری است که انفاق مادی و معنوی از مهمترین اموری است که خداوند، پس از اقامه نماز، از انسان خواسته است. برخی آیات، پدر و مادر را در صدر کسانی قرار داده که باید به آنها کمک شود. مثلاً در آیه ۲۱۵ سوره بقره آمده است: (ای پیامبر) از تو می‌پرسند «چه چیز انفاق کنند؟» بگو «هر مال و مایه سودمندی که انفاق می‌کنید باید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و نیازمندان و در راه مانده گان باشد».
فروتنی در برابر پدر و مادر: تواضع به پدر و مادر باید از رحمت و عواطف قلبی و عمل به فرائض الهی نشأت گرفته باشد؛ نه از روی کراهت و اجبار و ترس و نیاز. بر اساس آیه ۲۴ سوره اسراء، لفظ «اخفِض» همراه «ذُلّ» آمده و هر دو به معنای نرمش و فروتنی با پدر و مادر است و طبق این آیه در دوران پیری پدر و مادر، احترام خدمت رسانی و محبت باید دوچندان گردد.
نیکی به والدین در حیات و ممات
یکی از نکاتی که برخی افراد کمتر به آن توجه می‌کنند، نیکی به پدر و مادر پس از وفات آنهاست که در روایات نیز به آن اشاره شده است. از رسول اعظم (س)، روایت شده مقام یک نفر را در بهشت بالا می‌برند. می‌گوید «این مقام از کجا برای من حاصل شده است؟». گویند «فرزندت برای تو طلب آمرزش کرد.» قرآن نیز یادآور این عمل نیک است در آنجا که می‌فرماید «رَبِّ اغْفِر لی وَ لِوالِدَی وَ لِمَنْ دَخَلَ بِیتی مُؤْمِنا؛ پروردگارا! مرا بیامرز و همچنین پدر و مادر و تمام کسانی را که با ایمان وارد خانه من شدند».
بر همین اساس امام صادق (ع) فرمود: مرگ والدین نباید سبب قطع رشته خدمات شود؛ بلکه باید پس از مرگ به آنها نیکی کرد؛ برای ایشان نماز خواند و روزه گرفت و حج انجام داد که خداوند، همان ثوابی را که برای آنان مقرّر داشته است، برای فرزند هم عطا می‌کند.
در برخی روایات نیز تاکید شده والدین بعد از مرگ، هر لحظه چشم انتظار کار نیکی از فرزندان هستند؛ اعمالی که می‌توانند باقیات الصالحات باشند و در علوّ درجات آنها تأثیر بگذارد. زیرا روح آنان در جهان برزخ، شاهد و ناظر بر اعمال ماست.
طلب رحمت و بخشش از سوی فرزندان، از یک طرف باعث شادی روح پدر و مادر می‌شود و از طرف دیگر در تربیت صحیح و شکل گیری درست فرزندانشان تأثیر بسزایی دارد. وقتی فرزند می‌بیند پدرش برای والدین خود این چنین طلب رحمت می‌کند و همواره به یاد آنان است و ارتباط معنوی خود را با آنان قطع نکرده است و به کنار آرامگاه پدر و مادرش می‌رود و چراغ مزار آنها را همیشه روشن نگه می‌دارد، می‌آموزد که فردا خود او نیز باید این چنین در حقّ والدینش عمل کند.
پیامبر اکرم (ص) فرمود «بزرگ نیکوکاران در روز قیامت، مردی است که به پدر و مادرش بعد از مرگشان نیکی کند.» و امام باقر (ع) فرمود: همانا بنده‌ای نسبت به پدر و مادر خویش در زمان حیاتشان نیکوکار است؛ سپس آنها می‌میرند و او بدهی آنها را نمی‌پردازد و برای آنها آمرزش نمی‌خواهد؛ لذا خدا او را عاق و نافرمان می‌نویسد و بنده دیگر، در زمان حیات پدر و مادر خود، مورد عاق آنهاست و نسبت به آنها نیکی نمی‌کند ولی، چون مُردند، بدهی آنها را می‌پردازد و برای آنها آمرزش می‌خواهد و خدای عزّ و جل، او را نیکوکار می‌نویسد.
