برنامه‌اي كامل، دقيق و جامع كه ابعاد مادي و معنوي، دنيوي و اخروي مسلمانان را در بر مي‌گيرد. در بخش نيازهاي غذايي انسان، آموزه‌هاي دين اسلام در قالب آيات و احاديث، تصوير جامعي از فرهنگ تغذيه ارائه مي‌دهد، تا جايي كه تنها در كلام گهربار حضرت اميرالمؤمنين (ع) دايره‌المعارفي از دانش تغذيه قابل استخراج است.
نياز انسان به غذا، مهم‌ترين و حياتي‌ترين نياز روزمره اوست كه از تولد تا مرگ وي را همراهي مي‌كند و حتي انبيا و اولياي الهي نيز از اين قاعده مستثني نيستند و از اين روست كه در اسلام به اين موضوع بسيار پرداخته شده است. قريب به 250 آيه قرآني و دهها روايت از معصومين عـليـهـم‌السـلام بـر اهـمـيـت غـذا و تـغـذيـه دلالت مي‌كـنـنـد. در آيات و احاديث مي‌بينيم كه غذاهاي پاكيزه، مفيد و سالم را بايد خورد اما نبايد اسراف كرد لذا آنچه حلال شناخته شده و آنچه حرام شده است همه در جهت خير انسان‌هاست. در حديث نقل شده از حضرت امام جعفر صادق(ع) در كتاب تحت‌العقول با تكيه بر احاديث اين دستور كلي آمده كه هر چه در آن زياني براي بدن انسان باشد، خوردنش حرام است مگر در حال ضرورت.
خـداوند بين تغذيه كافران و مؤمنان نيز تفاوت قائل شده است. كافران غـذا مي‌خـورنـد بي آنكـه بـه رجـس و پـليـدي و حلال و حرام بودن آن توجه داشته باشند. ولي مؤمنان كه به تأثير اخلاقي و معنوي غذا توجه دارند، مقيد به رعايت غذاي پاكيزه و حـلال مي‌بـاشـند. مردي خدمت پيامبر(ص ) گفت: دوست دارم دعايم مستجاب شود. حضرت فرمود: «غذاي خود را پاكيزه كن و از هر گونه غذاي حرام بپرهيز.»
لذا بـه مـؤمـنـان دسـتـور داده شـده فـقـط از غـذاهـاي پـاكـيـزه و حـلال اسـتـفـاده كـنـنـد: «اي مؤمنان! از روزي پـاكـيـزه كـه بـه شـمـا داديم بخوريد.» و در برخي آيات ارتباط تنگاتنگي بين غذاي پـاكـيزه و عمل صالح ديده مي‌شود. آنجا كه مي‌فرمايد: «از غذاهاي پاكيزه بـخـوريـد و عـمـل صـالح انـجـام دهـيـد»، زيـرا هـمـچـنـان كـه سـخـن پـاكـيـزه، عـمـل صـالح را بـه آسـمـان عـروج مي‌دهد، غذاي پاكيزه نيز انسان را در جهت كسب كمالات مـعـنـوي و حـفـظ ارزش‌هاي اخـلاقـي ياري مي‌بخشد و مانند باران پاكيزه موجب رويش سبزه‌ها و گل‌هاي معطر در وجود آدمي مي‌گردد.
امـام رضـا(ع ) فـرمـود: «بـدان كـه نـيـرو و تـوان و روح و روان، تابع مزاج بدن‌ها مي‌باشد.» تـوضيح روايت آن كه مراد از نفوس، روح انسان است كه چون مرغي اسير قفس تن اوست. بـه هـر انـدازه كـه مـزاج و جـسـم او سـالم بـاشـد، روح او نـيـز سـالم و كـامـل‌تـر خواهد بود. روح سالم در بدن سالم است. رمز سلامتي روح و جسم در يك قياس منطقي، چنين قابل تبيين است: سلامتي روح، تابع سلامتي تن است و سلامتي تن تابع غذا و تغذيه سالم، پس سلامتي روح، تابع غذا و تغذيه سالم مي‌باشد.
چقدر و چگونه بخوريم؟
حضرت علي(ع) در نهج‌البلاغه مباحثي همچون پرخوري و كم‌خوري و آداب غذا خوردن را به صورتي مشروح توضيح داده است و بر رفتار توأم با پرهيز در غذاخوردن تأكيد مي‌فرمايد. ايشان بـه امـام حـسـن(ع) فـرمـود: «بـر سر سفره نمي‌نشيني، مگر آن هنگام كه گرسنه‌اي... اگر اين كار را كردي از طبيب بي‌نياز مي‌شوي.» از رسول خدا(ص) نقل شده: «بر سفره غذا منشين مگر آنكه گرسنه باشي و دست از طعام بردار در حالي‌كه هنوز به خوردن ميل داري» و اين دستور ساده اما بسيار حكيمانه شايسته بازنگري و توجه بسيار است. با در نظر گرفتن اينكه مركز احساس سيري در دي‌آنسفال است كه در همه به‌‌خوبي و به موقع عكس‌العمل نشان نمي‌دهد، همين دستور ساده مي‌تواند راهنماي بسيار خوبي براي انسان جهت اجتناب از زياده‌روي باشد.
سبد غذايي كامل در اسلام
برخي بر گياهخواري پاي مي‌فشرند و معتقدند انسان گياهخوار آفريده شده و نبايد گوشت بخورد، برخي ديگر به رژيم گوشتخواري عقيده دارند، گـروهـي نـيـز بـه رژيـم مـيـوه‌خـواري تـأكـيـد مي‌ورزنـد، ولي در آمـوزه‌هاي ديـني هيچ يك از اين نظريات به تنهايي پذيرفته نيست. اسلام بر اسـاس نـيـاز انـسـان و بـا تـوجـه بـه مـحـيـط، سـن، شـغـل و... بـراي سـبـد غـذايـي او برنامه داده و با تعيين ملاك‌ها استفاده از همه گروه‌هاي غـذايـي را بـا اولويـت دادن به برخي گروه‌هاي غذايي توصيه كرده است. مـلاك در اسـتـفـاده از مـواد غـذايـي مـطـابـق آمـوزه‌هاي ديـنـي، غـذاي طـيـب، حـلال و حـسـن در مـقـابـل غـذاي رجـس و خـبـيـث، حـرام و سـوء با دسـتـگـاه گـوارش هـمـاهـنـگـي كـامـل دارد، اطـلاق مي‌شـود. لقـمـه پـاكـيـزه كه وارد دهان مي‌شود، تحت اراده خداوند، با اعـمـال هـضـم و جـذب تـرشـحـات دهـان و مـعـده بـه مـواد لازم و مـورد نـيـاز بـدن تـبـديـل مي‌گردد. طيب يعني سازگار، موافق، نيكو، شايسته و لذت‌بخش كه در قرآن كريم به جز غذاي حلال در مورد همسر خوب، زمين پاك، سخن شايسته، فرزند صالح، زندگي پاكيزه و شجره طيبه نيز به كار رفته است.
در مـقـابـل غـذاهـاي طـيـب، حلال و حسن، غذاهاي رجس و خبيث، حرام و سوء قرار گرفته كه بـراي انـسـان ضرر و مفسده دارد. نه تنها سلامتي او را به خطر انداخته، در خلق و خو و ايمان او اثر منفي مي‌گذارد. در قرآن به خوردن غذاي طيب و حلال سفارش شده و از غذاهاي حرام و خبيث منع شده است: «از تـو (اي پيامبر) مي‌پـرسـنـد چـه چـيـز بـراي آنـان حلال است؟ بگو: غذاهاي پاكيزه براي شما حلال است.» بـنـابـرايـن طـبـق آمـوزه‌هاي ديـني انـسان مي‌تـوانـد بـا رعايـت غـذاهـاي حلال و حرام از هر نوع غذايي كه پاكيزه و حلال است، اعم از غذاي گوشتي، پروتئيني و غير آن بهره ببرد و از غذاهاي حرام، خبيث و مضر براي بدن، پرهيز كند.
برخي آداب غذا خوردن در اسلام
اسلام براي خوردن غذا معنويت خاصي قائل است از اين رو براي آن آدابي در نظر گرفته است تا با رعايت آن شكر نعمت‌هاي الهي را به بهترين نحو به جاي آوريم. برخي از مهم‌ترين اين آداب كه در روايات و احاديث بر آن تأكيد شده است عبارتند از شـسـتـن دسـت‌ها قبل از غذا، نـام خـدا بـردن و بـسم‌الله گفتن، شروع غذا با دعا و شكر الهي، آغاز كردن غذا با نمك، آغاز كردن از سبك‌ترين غذاها، زياد نشستن سر سفره و طول دادن غذا، خوردن غذاي گرم قبل از سرد شدن، پرهيز از خوردن غذاي داغ، برداشتن لقمه كوچك و جويدن كامل آن، دست كشيدن از غذا قبل از سير شدن كامل، پرهيز از خوردن در حال سيري، پايان بردن غذا با نمك، نگاه نكردن به صورت ديگران در موقع غذا خوردن، دعا كردن پس از غذا، نخوابيدن بلافاصله پس از خوردن غذا، خلال يا مسواك زدن پس از غذا.
منابع:
نكته‌هايي درباره غذا و تغذيه از ديدگاه اسلام، دكتر محمدمهدي اصفهاني، فصلنامه شير مادر
نگاهي به غذا و تغذيه از منظر اسلامي، مصطفي آخوندي، مجله حصون
غذا در نهج‌البلاغه، مهندس مصطفي بيات، نشر آهنگ قلم
