جوان آنلاین: «هوای تهران برای گروه حساس، ناسالم است.»، «هوای کلانشهر مشهد آلوده شد» و «آلودگی هوا در اراک استمرار یافت.» این‌ها اخباری است که طی دو روز گذشته در رسانه‌ها منتشر شده‌است و خبر از آلودگی مداوم هوا می‌دهد؛ اقداماتی هم برای رفع آلودگی هوا انجام شده، مثلاً جلسات مداومی گذاشته شده و مسئولان با همفکری یکدیگر صورتجلساتی را در این زمینه تنظیم کرده‌اند، اما موقع اجرای آن‌ها که رسیده، کسی آنطور که باید و شاید به وظایف خود عمل نکرده‌است. هر چند قوانینی برای رفع آلودگی هوا وضع شده‌است، اما بسیاری از دستگاه‌ها و سازمان‌های مسئول، به طور تمام و کمال، کار‌هایی که به آن‌ها سپرده شده را انجام نداده‌اند. نتیجه آن هم تنفس هوای آلوده شده و هر روز دود و گرد و غبار وارد ریه مردم می‌شود. اما واقعاً چه کاری باید انجام داد؟ مقصر یا مقصران آلودگی هوا چه کسانی هستند؟ «جوان» در این رابطه با بهزاد اشجعی، کارشناس آلودگی هوا گفتگو کرده‌است.
هوای شهر آلوده است و نفس کشیدن سخت شده. آلودگی هوا در شهر‌های بزرگ به طور مستمر ادامه دارد، اما پرسشی که اذهان عمومی را به‌خود مشغول کرده این است آلودگی از کدام منابع ایجاد شده و مسئول رسیدگی به آن چه کسی یا چه کسانی هستند؟
آلودگی هوا منابع متعددی دارد. از منابع متحرک تا منابع ثابت و همچنین عوامل طبیعی مانند گرد و غبار هم هستند، اما در شش ماه دوم بیشتر با همان عوامل انسان‌ساز یعنی منابع ثابت و متحرک درگیر هستیم و آلاینده معیار هم ذرات معلق است، اما در روز‌های گرم سال یعنی در تابستان و اواخر بهار ما آلاینده ازن و قبل از آن هم آلاینده ذرات معلق طبیعی داریم که ناشی از گردو غبار است با توجه به اینکه این‌ها منابع مختلفی دارند مسئول اقدام برای کاهش این آلایندگی‌ها هم می‌تواند متفاوت باشد. مثلاً در خصوص خودرو‌ها دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلفی از جمله خودروسازان، وزارت کشور، پلیس، سازمان محیط زیست و شهرداری‌ها و همچنین خود اشخاص، یکسری مسئولیت‌هایی دارند. در خصوص منابع ثابت نیز، نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها هستند که هر کدام مسئولان خودشان را دارند؛ مثلاً نیروگاه‌ها مربوط به وزارت نیرو هستند، اما سوختشان مربوط به وزارت نفت است. صنایع هم زیرمجموعه وزارت صنعت است. پالایشگاه هم برای وزارت نفت است. در کنار این‌ها منابع خانگی ایستگاه‌های جایگاه سوخت که هرکدام درگیر هستند. در سطح کلان هم بحث تأمین بودجه مطرح است و نظارت هم برعهده سازمان محیط‌زیست است. از آنجایی که رفع آلودگی هوا، بازیگران زیادی دارد باید همه آن‌ها به نقش خود عمل کنند.
قانون ملی هوای پاک، تصویب و وظایف دستگاه‌های مسئول نیز مشخص شده. مشکل از چیست؟ آیا قانون اشکال دارد؟ یا نظارتی بر اجرای آن نیست؟ اصلاً چند درصد از تکالیف قانونی دستگاه‌های مسئول اجرا شده‌است؟
بله، همانطور که گفتید از تصویب قانون هوای پاک شش سال گذشته که در ۳۴ ماده برای بیش از ۲۰ دستگاه اجرایی تکلیف مقرر شده‌است و چند آیین‌نامه اجرایی دارد، همچنین تکالیفی برای زیرمجموعه آن‌ها نیز مطرح شده‌است. در مجموع بیش از ۱۰۰ حکم تعیین‌شده که مربوط به بیش از ۲۰ دستگاه نظارتی و اجرایی است، اما همانطور که همه می‌دانند درصد عمده‌ای از این قانون در این شش سال اجرا نشده‌است که عوامل مختلفی دارد. شاید مهم‌ترین عامل، عدم تخصیص منابع مالی باشد؛ اینکه بودجه‌ای برای اجرای قانون و احکام آن تعیین نشده‌است. در کنار مسائل مالی، یکسری احکام بدون منابع مالی که می‌توانستند اجرایی شوند هم مغفول ماند، بنا به دلایلی مثل عدم‌هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی و اینکه نظارت بر آن‌ها مشکلاتی داشت. به عقیده من، نبود یکپارچگی و وحدت رویه باعث شده که قانون هوای پاک اجرا نشود. گزارشات مختلفی هم وجود دارد که درصد‌های مختلفی از روند اجرای قانون هوای پاک را مطرح می‌کند، اما همگی اذعان دارند که درصد عمده‌ای از قانون یا اجرا نشده یا ناقص اجرا شده‌است.
توسعه حمل و نقل عمومی در کاهش آلودگی هوا چقدر می‌تواند مؤثر باشد؟
توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی یکی از مهم‌ترین راه‌های کاهش آلودگی هوا است، اما برای توسعه آن نیز باید به نکات مهمی توجه شود.
بر اساس آمار، درصد عمده از انتشار آلاینده‌ها به منابع متحرک برمی‌گردد، در شهر تهران ۶۰ درصد آلاینده برای ذرات معلق است و در سایر شهر‌ها هم اکثراً همین مسئله را نشان می‌دهد. بنابراین به صراحت می‌توان گفت که منابع متحرک مهم‌ترین عامل انتشار آلاینده‌ها هستند. یکی از راه‌های کاهش منابع آلاینده توسعه منابع حمل و نقل عمومی است؛ یعنی به جای اینکه ترافیک بسیار شدید ناشی از وسایل شخصی داشته باشیم، از ناوگان حمل و نقل عمومی استفاده کنیم، اما این مستلزم این است که خود ناوگان حمل و نقل عمومی به لحاظ سلامت و آلایندگی وضع مطلوبی داشته باشد. الان متأسفانه وضعیت ناوگان حمل و نقل عمومی اصلاً خوب نیست و اکثراً فرسوده هستند، به همین دلیل خود وسایل حمل و نقل عمومی، آلایندگی بالایی دارند. اگر می‌خواهیم ناوگان خودرو‌های شخصی را حذف کنیم و مردم را به سمت حمل و نقل عمومی بفرستیم باید این ناوگان پاک باشد و در این زمینه فکری اساسی اندیشیده‌شود. مسئله نوسازی و بهسازی و توجه به سوخت پاک بسیار مهم است تا آلایندگی وضع بهتری پیدا کند. شاهد آن هستیم که در شهر‌های بزرگ، ناوگان در حوزه اتوبوس، مترو و تاکسی به شدت کمبود دارد. به همین دلیل نمی‌توان برای حذف خودرو‌های تک سرنشین اقدامات کافی انجام دهیم.
توجه به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر را چقدر مهم می‌دانید؟
به طور کلی کشورمان باید به سمت توسعه انرژی تجدیدپذیر حرکت کند. جدا از بحث آلودگی هوا به دلیل اتمام منابع فسیلی باید به انرژی تجدیدپذیر توجه ویژه‌ا‌ی شود. آمار نشان می‌دهد ۱۲ درصد از انتشار ذرات معلق در شهر تهران ناشی از نیروگاه‌ها هستند. بنابراین اگر به سمت استفاده از منابع تجدیدپذیر برویم و از آن‌ها استفاده کنیم این ۱۲ درصد کاهش می‌یابد و کاهش آلودگی هوا اتفاق می‌افتد، اما در کنار آن، با توجه به سیاست‌های کشور که می‌خواهند به سمت برقی‌سازی ناوگان بروند و برق این شبکه از منبعی که سوختش فسیلی است تأمین شود، کاهش آلودگی هوا اتفاق نمی‌افتد. بنابراین برقی‌سازی ناوگان باید در کنار تأمین آن برق از منابع تجدیدپذیر باشد.
پالایشگاه‌ها تا چه میزان به استاندارد‌ها توجه دارند؟ آیا نظارتی بر حوزه رعایت استاندارد‌ها صورت می‌گیرد؟
پالایشگاه‌ها هم زیرمجموعه وزارت نفت هستند که برخی دولتی و برخی خصوصی هستند، اما نظارت اصلی با وزارت نفت است و بعد سازمان ملی استاندارد و سازمان محیط‌زیست وظایفی دارند. پالایشگاه از دو منظر بر آلودگی هوا اثرگذار است؛ یکی آلایندگی که از خود پالایشگاه منتشر می‌شود و دوم، خروجی و محصولات پالایشگاه است مثل بنزین و انواع سوخت‌ها که اگر کیفیت پایینی داشته باشند منجر به آلودگی هوا خواهند شد. بنابراین از دو جهت باید نظارت بر پالایشگاه انجام شود یکی میزان انتشار آلاینده توسط خود پالایشگاه و دوم کیفیت محصولات که در پالایشگاه تولید می‌شوند.
نظارت‌ها نشان می‌دهد که در بحث حوزه دوم، یعنی محصولات تولیدی پالایشگاه‌ها، آن چیزی که باید باشد، تولید نمی‌شود؛ مثلاً عدد اوکتان در بنزین پایین است؛ شاید اوکتان بنزین سوپر ۹۳ باشد، اما در سوخت‌های معمولی عدد اوکتان روی ۹۰ است. این در حالی است که براساس استاندارد یورو ۵ باید عدد اوکتان ۹۵ باشد. وقتی هم اوکتان پایین‌تر باشد، فرایند احتراق در موتور خودرو را با مشکل مواجه خواهد کرد و میزان آلاینده‌ها بیشتر می‌شود. از طرفی باید گفت که کیفیت سوخت‌ها در شهر‌های مختلف کشور یک‌دست نیست. در کلانشهر‌ها شرایط بهتر است، اما در شهر‌های کوچک‌تر کیفیت آن کاهش می‌یابد. نیاز است که حداقل‌های استاندارد سوخت در تمام شهر‌های کشور رعایت شود و کمی یکدست‌تر باشد. اینطور نباشد که جایی گازوییل با گوگرد چند هزار ppn توزیع کنیم و در تهران کیفیت ۲۰ و ۳۰ توزیع شود. در این زمینه باید نظارت‌ها به صورت مداوم انجام و تشدید شود.
قرار بود سیاهه انتشار آلاینده‌های هوا هر شش ماه یکبار به روز‌رسانی شود تا ملاک برای هر نوع تصمیم‌گیری باشد. کدام دستگاه‌ها نسبت به آن بیتوجهی کرده‌اند.
در قانون هوای پاک مسئول تدوین و به روز رسانی لیست آلاینده‌های هوا سازمان محیط‌زیست است. طبیعتاً اگر این بهروزرسانی انجام نمی‌شود، مسئولیتش با سازمان محیط‌زیست است، اما به طور کلی سیاهه انتشار چیزی نیست که تغییرات سریع داشته‌باشد، چراکه خیلی از پارامتر‌ها تغییر نکرده‌اند و در سیاست‌های کلان تأثیر آنچنانی نمی‌گذارد، اما نیاز است که دو، سه سال یکبار بهروزرسانی شود، انجام این مطالعات زمانبر است و اینطور نیست که بشود هر شش ماه مطالعات را انجام داد. در حال حاضر برای ۹ کلانشهر تهران و شهر‌های دیگر انجام شده‌است. برای تهران در حال بهروزرسانی است، البته نه از جانب سازمان محیط‌زیست، برای سایر شهر‌ها فعلاً نشنیدم که در دست اقدام باشد، اما با توجه به اینکه از انجام مطالعات سیاهه شهر‌های دیگر سه سال گذشته است، نیاز به انجام بهروزرسانی وجود دارد. در شهر تهران نیز این کار انجام می‌شود، اما نیاز است که دو، سه سال یکبار به بروزرسانی برسد.
یکی دیگر از بی‌تفاوتی‌ها نسبت به قانون هوای پاک، درآمد آن بود که صرف بهتر اجرا شدن آن نشد.
جریان درآمد‌های قانون هوای پاک و هزینه‌کرد برای داشتن هوای پاک مانند جریان مرغ و تخم‌مرغ است. ما آمدیم، اولاً بودجه قانون هوای پاک را حواله به درآمد‌های قانون هوای پاک دادیم، حالا درآمد‌های قانون هوای پاک هم وقتی به دست می‌آید که قانون هوای پاک اجرا شود؛ یعنی در یک لوپی می‌افتد که اصلاً نه پولی خلق می‌شود و نه پولی هزینه می‌شود. از سوی دیگر هم قانون هوای پاک اصلاً درآمد خاصی ندارد که بخواهد احکام قانون در آن رعایت شود، یکسری جرایم فقط تعریف‌شده مثل جرایم معاینه فنی و طرح آلودگی هوا و عوارض صنایع که جمع آن‌ها در حدی نیست که بخواهد بودجه اجرای قانون هوای پاک را پوشش دهد. بنابراین به یک بودجه جانبی نیاز دارد و منابع مالی دیگری باید برای آن لحاظ شود.
شاید سیاهه انتشار آلودگی هوا از جمله راهکار‌های موقتی باشد. راهکار طولانی مدت برای حل معضل آلودگی هوا را چه می‌دانید؟
قبلاً گزارشی در مرکز پژوهش‌های مجلس در این رابطه نوشته شده و به این موضوع اشاره کرده‌است. اگر بخواهیم مسئله آلودگی هوا را به صورت ریشه‌ای و اصولی حل کنیم، مدت زمان طولانی و بودجه خیلی زیاد نیاز دارد. طبیعتاً این مدت زمان و هزینه هم باید صرف شود. به عنوان مثال می‌شود یک برنامه پنج ساله ارائه داد و بودجه مربوط به آن هم اختصاص داده شود تا به صورت ویژه به آن رسیدگی شود. اما از طرفی نمی‌توانیم هفت سال صبر کنیم و وضعیت آلودگی هوا همینطور بماند تا بلکه پنج سال دیگر آلودگی هوا کاهش پیدا کند. در کنار برنامه بلندمدت و اصلی باید برنامه موقت و زودبازده نیز در نظر بگیریم تا یکسری راهکار‌هایی که تأثیر زیاد و ماهیت موقتی دارند، در این برنامه اجرا شود؛ مثلاً دو ساله باشد، هزینه اجرای کمی بخواهد تا التیامی به مسئله آلودگی هوا بدهد و وخامت اوضاع را کاهش دهد.
