جوان آنلاین: اقتصاد هر کشور زمانی می‌تواند به رشد و توسعه پایدار دست یابد که سرمایه‌گذاری در بخش‌های مولد، به‌ویژه صنعت و کشاورزی، به‌صورت بهینه انجام شود. اما در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، پدیده‌ای به نام "مافیای سوداگری و دلالی" باعث شده است که سرمایه‌ها از بخش تولید خارج شده و به سمت فعالیت‌های غیرمولد و سفته‌بازانه سوق یابد. این پدیده نه‌تنها رشد اقتصادی را مختل می‌کند، بلکه باعث افزایش تورم، بیکاری، فساد مالی و نابرابری‌های اجتماعی می‌شود. این مقاله به بررسی نقش مافیای سوداگری و دلالی در فرار سرمایه از حوزه تولید، چالش‌ها و تهدیدات آن بر اقتصاد کشور و راهکار‌های مقابله با این پدیده می‌پردازد.
فصل اول: مفهوم مافیای سوداگری و دلالی
۱- تعریف سوداگری و دلالی
سوداگری (Speculation) به معنی خرید و فروش کالا، ارز، سهام یا سایر دارایی‌ها با هدف کسب سود از نوسانات قیمتی است. در حالی که دلالی (Brokerage) به واسطه‌گری در معاملات بدون ایجاد ارزش افزوده واقعی اشاره دارد.
مافیای سوداگری و دلالی به شبکه‌های سازمان‌یافته‌ای گفته می‌شود که با استفاده از رانت اطلاعاتی، ارتباطات سیاسی و مالی، و دستکاری بازار، سود‌های کلان را از طریق فعالیت‌های غیرمولد به دست می‌آورند.
۲- تفاوت فعالیت مولد و غیرمولد
- فعالیت مولد: سرمایه‌گذاری در صنعت، کشاورزی و خدمات واقعی که منجر به ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی می‌شود.
- فعالیت غیرمولد: سفته‌بازی در بازار ارز، سکه، مسکن و کالا‌های اساسی که تنها باعث تورم و بی‌ثباتی اقتصادی می‌شود.
فصل دوم: مکانیسم تأثیر مافیای سوداگری بر فرار سرمایه از تولید
۱- جذابیت سود‌های سریع و کم‌ریسک
بازار‌های غیرمولد مانند ارز، طلا و مسکن به دلیل نوسانات شدید، سود‌های کلان در زمان کوتاه ارائه می‌دهند، در حالی که تولید نیازمند سرمایه‌گذاری بلندمدت و ریسک‌پذیری بالاست. این امر موجب می‌شود سرمایه‌گذاران ترجیح دهند به جای تولید، به دلالی روی آورند.
۲- رانت‌خواری و فساد مالی
برخی از شبکه‌های مافیایی با استفاده از ارتباطات سیاسی، به اطلاعات محرمانه دسترسی دارند و با پیش‌خرید ارز، سهام شرکت‌های دولتی یا کالا‌های یارانه‌ای، سود‌های کلان کسب می‌کنند. این امر باعث می‌شود سرمایه‌های واقعی از تولید به سمت رانت‌خواری حرکت کند.
۳- تحریم‌ها و بی‌ثباتی اقتصادی
تحریم‌های بین‌المللی و نوسانات نرخ ارز، فضای کسب‌وکار را برای تولیدکنندگان نامطمئن کرده است. در چنین شرایطی، دلالان با استفاده از این بی‌ثباتی، سوداگری را افزایش داده و سرمایه‌ها را از بخش تولید خارج می‌کنند.
فصل سوم: چالش‌ها و تهدیدات مافیای سوداگری بر اقتصاد کشور
۱- کاهش سرمایه‌گذاری در بخش تولید
طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۴۰۰، بیش از ۶۰٪ سرمایه‌گذاری‌های کلان در ایران به جای تولید، وارد بازار‌های سفته‌باز شده است، که این امر منجر به رکود صنعتی و وابستگی به واردات شده است.
۲- افزایش تورم و کاهش قدرت خرید مردم
دلالی در بازار کالا‌های اساسی مانند دارو، خودرو و مواد غذایی باعث افزایش مصنوعی قیمت‌ها شده است. به عنوان مثال، در سال ۱۴۰۱، دلالان با احتکار خودرو‌های داخلی، قیمت‌ها را تا ۳۰۰٪ افزایش دادند (منبع: روزنامه دنیای اقتصاد).
۳- گسترش فساد و بی‌عدالتی اقتصادی
شبکه‌های مافیایی با استفاده از رانت، ثروت‌های بادآورده کسب می‌کنند، در حالی که تولیدکنندگان کوچک به دلیل نقدینگی کم، ورشکست می‌شوند. این امر شکاف طبقاتی را افزایش داده و اعتماد عمومی به نظام اقتصادی را کاهش می‌دهد.
۴- تضعیف امنیت ملی
وابستگی اقتصاد به درآمد‌های نفتی و کاهش تولید داخلی، کشور را در برابر تحریم‌ها آسیب‌پذیرتر می‌کند. به گفته سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور (۱۴۰۲)، فرار سرمایه‌ها از تولید، امنیت اقتصادی ایران را تهدید می‌کند.
فصل چهارم: راهکار‌های مقابله با مافیای سوداگری و دلالی
۱- اصلاح نظام مالیاتی
- مالیات سنگین بر سوداگری: اعمال مالیات‌های تصاعدی بر معاملات غیرمولد مانند خرید و فروش ارز، سکه و مسکن.
- معافیت‌های مالیاتی برای تولیدکنندگان: حمایت از صنایع کوچک و متوسط با کاهش مالیات بر درآمد آنها.
۲- شفاف‌سازی بازار و مبارزه با رانت
- افشای اطلاعات مالی سیاستمداران و مدیران: جلوگیری از استفاده آنان از اطلاعات محرمانه برای سوداگری.
- تقویت سازمان بازرسی کل کشور: نظارت دقیق بر معاملات کلان و برخورد قضایی با متخلفان.
۳- حمایت از تولید داخلی
- تسهیلات بانکی کم‌بهره: اعطای وام‌های ارزان‌قیمت به صنایع مولد.
- محدودیت واردات کالا‌های غیرضروری: حمایت از کالای ایرانی و کاهش وابستگی به واردات.
۴- ثبات اقتصادی و کاهش نوسانات ارزی
- سیاست‌گذاری پولی منسجم: کنترل نقدینگی و جلوگیری از تورم افسارگسیخته.
- مهار دلالی در بازار ارز: نظارت بانک مرکزی بر معاملات ارزی و مبارزه با بازار سیاه.
به طور خلاصه باید گفت مافیای سوداگری و دلالی یکی از بزرگ‌ترین موانع رشد اقتصادی ایران است. مادامی که مافیای سوداگری و دلالی در کشور میدان دار سرمایه‌گذاری است، راه رونق و جهش تولید مسدود است. این شبکه‌ها با جذب سرمایه‌های ملی به سمت فعالیت‌های غیرمولد، نه‌تنها باعث تضعیف تولید داخلی شده‌اند، بلکه تورم، بیکاری و فساد مالی را افزایش داده و امید، اعتماد و باور مردم را به خطر انداخته‌اند. مقابله با این پدیده، نیازمند اصلاحات ساختاری در نظام مالیاتی، شفاف‌سازی اقتصادی و حمایت جدی از بخش تولید است. همچنین دستگاه‌های نظارتی، اطلاعاتی، انتظامی، امنیتی و قضایی باید با برنامه‌ریزی دقیق در یک بازه زمانی مشخص عاملان اصلی سوداگری را شناسایی کرده و به فوریت اقتصاد کشور را از این پدیده شوم و خطرناک پاکسازی کنند. اقتصاد کشور در گرو رونق تولید و رونق تولید در گرو حذف جریان سوداگری از عرصه سرمایه‌گذاری کشور است. تنها با تقویت تولید ملی می‌توان به توسعه پایدار و امنیت اقتصادی دست یافت.
منابع فارسی:
۱- مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (۱۴۰۰).
گزارش بررسی فرار سرمایه از بخش تولید به بازار‌های سفته‌بازی.
(https://rc.majlis.ir/fa/report)
۲. روزنامه دنیای اقتصاد (۱۴۰۱).
تحلیل نقش دلالان در افزایش ۳۰۰ درصدی قیمت خودرو.
(https://donya-e-eqtesad.com)
۳. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور (۱۴۰۲).
گزارش تهدیدات امنیت اقتصادی ناشی از فرار سرمایه
(https://www.mporg.ir)
۴. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران** (۱۴۰۱).
سیاست‌های پولی و ارزی برای مهار دلالی در بازار ارز.
(https://www.cbi.ir)
۵. سایت خبری اقتصاد آنلاین (۱۴۰۰).
تأثیر رانت‌خواری بر شکاف طبقاتی در ایران
(https://www.eghtesadonline.com)
منابع انگلیسی:
۱- IMF (۲۰۲۲).
Global Economic Stability Report: Speculation vs. Productive Investment. (https://www.imf.org/en/Publications/WEO)
۲- World Bank (۲۰۲۱).
*The Impact of Rent-Seeking on Economic Growth in Developing Countries. (https://www.worldbank.org/en/research)
۳- Transparency International (۲۰۲۳).
Corruption Perception Index: Iran’s Economic Challenges. (https://www.transparency.org/en/cpi)
۴- Journal of Development Economics (۲۰۲۰).
Speculative Activities and Their Effects on Productive Sectors. (https://doi.org/۱۰.۱۰۱۶/j.jdeveco.۲۰۲۰.۱۰۲۴۵۶)
۵- OECD (۲۰۲۱).
Tax Policies to Curb Non-Productive Financial Activities. (https://www.oecd.org/tax/)
