جوان آنلاین: در باغ تکیه اصفهان، اقامتگاه ابدی شاعری قرار دارد که با بیانی ساده و با بهره‌گیری از واژه‌های عامیانه، توانست جان دوباره‌ای به شعر و ادبیات این مرز و بوم ببخشد و اینگونه نام خود را بر بلندای ادب و فرهنگ ایران پرآوازه سازد. در قلب خیابان صائب، در یکی از دنج‌ترین و خاطره‌انگیزترین مکان‌های تاریخی ثبت‌شده ملی ایران، میرزا محمدعلی صائب تبریزی آرمیده است.
شعر و شاعری که با حمله مغول به ایران، پایگاه اشرافی خویش را از دست داده بود، به تدریج از دربار‌ها به بازار‌ها کشیده شد. تجمـع شاعران ابتدا در خانقاه‌ها و سپس در قهوه‌خانه‌ها بود. تذکره‌های عصر صفوی از شاعران و سرایندگان بسیاری یاد می‌کنند که پیشه‌ور یا از صاحبان حرفه و فن بودند، مثلاً تذکره نصرآبادی و سام میرزا، شغل و حرفه برخی از شاعران را چنین ذکر کرده‌اند:
قناد، بزاز، نجـار، نقاش،..
این شاعران پیشه‌ور یا پیشه‌وران شاعر، پس از غوغای کسب و کار و پایان قیل و قال‌های روزمـ‌ره به قهوه‌خانه‌ها می‌رفتند. قهوه‌خانه به عنوان پاتوقی برای دیدار‌ها و ملاقات‌ها، باشگاهی برای سرگرمی‌ها، محلی برای آگاهی از اخبار روزانه و محفلی برای «انجمن‌های ادبی» به‌شمار می‌رفت.
انتقال شعر و شاعری از «دربار» به «بازار» و در هم آمیختن شاعران با زندگی مردم کوچه و بازار باعث تحول در ذهن و زبان شاعران گردید، به طوری که شعر این دوران هر چه بیشتر به زبان محاوره نزدیک شد و ضرب‌المثل‌های عامیانه حضور چشم‌گیری در شعر شاعران یافت.
خانواده میرزا محمدعلی (ملقب به صائب تبریزی) همراه با صد‌ها خانوار تبریزی و به دستور شاه عباس اول به در این دوران و حال و احوال به اصفهان کوچید و در یکی از محلات «عباس آباد» - که بعد‌ها به محله «تبارزه» (تبریزی‌ها) معروف شد- اقامت گزید.
بدین ترتیب: صائب از دوران کودکی و نوجوانی در فضایی از رنگ‌ها، کاشیکاری‌ها، معماری‌های مجلل و باغ‌های دلگشا و در محیطی از روابط نوین اجتماعی پرورش یافت و این همه به «فکر رنگین» و غنای ذهنی وی کمک بسیار کرد. مطالعه عمیق شعر‌های نظامی گنجوی، حافظ، بابا فغانی و خصوصاً طالب آملی و رکنای کاشانی متخلص به «مسیح»، بر دانش ادبی و غنای شعری صائب افزود.
سبک شاعران ایرانی عصر صفویه، خصوصاً صائب تبریزی را «سبک اصفهانی» و طرز شاعران غیرایرانی و عموماً هندی را «سبک هندی» می‌نامیم.
این، شاعران ایرانی بودند که سبک اصفهانی را به هند بردند و بر شعر و شعور شاعران هند تأثیر گذاشتند و نه برعکس!
اینکه برجسته‌ترین نمایندگان «سبک اصفهانی» (طالب آملی، کلیم کاشانی و صائب تبریزی) به محض ورود به هند، مورد استقبال و عنایت پادشاهان هند قرار گرفتند و حتی دو تن از آنان به «ملک الشعرایی» دربار برگزیده شدند، تأیید‌کننده این واقعیـ‌ت است که این شاعران قبل از سفر به هند از بضاعت شعری فوق‌العاده‌ای برخوردار بودند.
ویژگی‌ها یا مشخصات سبک اصفهانی را محققان دیگر به دست داده‌اند و ما با توجه به نظرات استاد شفیعی کدکنی اشاره می‌کنیم:
۱- تازگی یا خصلت غیرعادی صـو‌ر خیال.
۲- تازگی زبان شعری از جنبه واژه‌سازی یا تماس با زبان کوچه و بازار.
۳- ابهام که نتیجه خصلت غیرعادی صـو‌ر خیال یا ساختار دستوری یا نوسازی در زبان است.
۴- تفوق «بیت» در شعر که آن را باید اسلوب معادله یا معادله‌سازی نامید و در اصطلاح فنی شاعران کلاسیک، تمثیل نام دارد، یعنی شاعر در مصرع اول، چیزی می‌گوید و در مصرع دو‌م همان چیز را با واژه و شیوه دیگر تکرار می‌کند.
۵- بازی با ابعاد کلمه در شعر: لذت بردن از سبک اصفهانی از نوعی شگفتی ناشی می‌شود، یعنی کارکرد شعر، ایجاد حیرت و شگفتی است و به قول صائب:
رتبه گفتار را حیرت تلافی می‌کند
چاره خاموشی ست شعری را که از تحسین گذشت
۶- بیان موجز و فشرده؛ همه معنی و مفهوم در یک بیت گفته می‌شود چنانکه گویی، یک غزل، مجموعه‌ای است از «هایکو»ی فارسی.
شاید بتوان بذله‌گویی و حاضر جوابی، خوش‌صحبتی و بازی زیبای با کلمات در فرهنگ مردم اصفهان را در همین زمینه تاریخی جست‌و‌جو کرد. هر چند با بررسی مقالات متعدد نتوانستم ارتباط مستقیمی بیابم، اما به واسطه لطف همنشینی چند ساله با مردم خوش‌ذوق این خطه از ایران و براساس مشاهدات فرهنگی می‌توانم اینگونه بگویم که ترجیح ارتباط غیرمستقیم بر صراحت به عوامل مختلفی از جمله هنجار‌های ادب، سلسله مراتب اجتماعی و تمایل به اجتناب از درگیری برمی‌گردد. کنایه و تلمیح می‌تواند راهی برای بیان نظرات یا انتقادات بدون رویارویی بیش از حد باشد.
کنایه و بازی با کلمات می‌تواند نوعی شوخ‌طبعی و بذله‌گویی باشد. اصفهان دارای تاریخ فرهنگی غنی است و ممکن است این امر منجر به سنتی از کاربرد زبان هوشمندانه و ظریف شده باشد.
ممکن است زمینه تاریخی اصفهان به عنوان پایتخت اصلی، در توسعه اشکال پیچیده و ظریف ارتباطات نقش داشته باشد. زندگی درباری اغلب شامل پویایی‌های اجتماعی پیچیده و نیاز به دیپلماسی بود که می‌توانست زبان غیرمستقیم را ترجیح دهد. شاید به همین دلیل است که این خاک سیاستمداران بزرگی را پرورش داده‌است! کنایه و تلمیح می‌تواند به عنوان راهی برای ابراز مخالفت یا انتقاد بدون نام بردن مستقیم یا اتهام زدن باشد. از این‌رو استفاده از صنایع ادبی در فرهنگ کوچه و بازار اصفهان بسیار رواج دارد.
استفاده از ایجاز و ابهام، توجه ویژه به موسیقی کلام، پرداختن به جزئیات از وجه اشتراکات الگوی ارتباطی مردم اصفهان با اشعار سبک اصفهانی در دوره صفویه است.
اگرچه گاهی این الگوی ارتباطی در صورت عدم درک درست و به دلیل پیچیدگی مفهومی، مورد انتقاد قرار می‌گیرد، اما به قطع نمی‌توان غنای فرهنگی اصفهان، جذابیت شوخ‌طبعی مردم آن و کاربرد هوشمندانه و ظریف زبان در بیان احساسات را در مردم خوش ذوق و هنرمند اصفهان نادیده گرفت.
خطر در آب زیر کاه بیش از بحر می‌باشد
من از همواری این خلق ناهموار می‌ترسم
ز بس نامردمی از چشم نرم مردمان دیدم
اگر بر گل گذارم پا ز زخم خار می‌ترسم
ز تیر راست رو چشم هدف چندان نمی‌ترسد
که من از گردش گردون کج‌رفتار می‌ترسم
بد از نیکان و نیکی از بدان پر دیده‌ام صائب
ز خار بی‌گل افزون از گل بی‌خار می‌ترسم
صائب تبریزی
