جوان آنلاین: باستان‌شناسی در کنار نمایان‌کردن اصالت و هویت یک سرزمین، در دنیای مدرن کارکرد‌های نوینی نیز ارائه می‌کند. این کارکرد‌ها در انواع گوناگونی وجود دارد که یکی از آنها کاربرد در حقوق جزایی است؛ این کاربرد مهم از باستان‌شناسی به نام باستان‌شناسی جنایی امروزه جایگاه خود را در دنیا باز کرده است. پیرو این موضوع ایران نیز مستثنی نبوده و به همت برخی از پژوهشگران، باستان‌شناسی جنایی را مورد استفاده قرار داده است. دارابودن دانش حقوقی در کنار دانش باستان‌شناسی از جمله عواملی است که پژوهش و آموزش باستان‌شناسی را دشوار و محدود می‌کند. یکی از پژوهشگرانی که به طور جدی و مستمر در این رشته میان‌رشته‌ای فعالیت دارد، تا جایی که نخستین رساله دکتر در کشور در ارتباط با باستان‌شناسی به همت او مورد پژوهش قرار گرفته، سرهنگ دکتر رسول بابایی، کارشناس باستان‌شناسی دادگستری است. این پژوهشگر در رشته باستان‌شناسی دانشگاه تهران تحصیلات دکتری خود را سپری و از سوی دیگر در پلیس آگاهی تهران و معاونت آگاهی در مراکز انتظامی پلیس پیشگیری خدمت کرده است. بابایی، تحصیلات علوم انتظامی و لیسانس حقوق را در کنار لیسانس و فوق‌لیسانس و دکتری باستان‌شناسی سپری کرده تا بتواند بر موضوعات حقوقی و انتظامی و باستان‌شناسی به طور همزمان اشراف پیدا کند. شناخت از باستان‌شناسی جنایی که مورد توجه «جوان» قرار گرفته، موضوع بحث ما را با این پلیس باستان‌شناس تشکیل می‌دهد.
باستان‌شناسی جنایی چیست؟
اساساً باستان‌شناسی جنایی در حوزه‌های مربوط به کشف جرم و جمع‌آوری شواهد جرم در بستر‌های مختلفی مانند قتل، فجایع دسته‌جمعی که در آنها بحث تشخیص هویت فجایع مرگبار مطرح است. مانند فجایع طبیعی مانند سونامی، سقوط هواپیما زلزله، تروریسم و... گفته می‌شود. در این مورد باستان‌شناسان به دو صورت حفاری و بازیابی بقایای انسانی عمل می‌کنند.
ظرفیت‌هایی که در داخل کشور برای باستان‌شناسی جنایی وجود دارد، چیست؟
در حالت کلی باستان‌شناسی جنایی در دنیا در چندین حوزه به سرانجام رسیده که اگر بخواهیم آن را برشماریم، شامل خدمات پلیسی می‌شود، یعنی باستان‌شناسان به صورت خدمت عمومی که خدمات پلیسی در مراکز انتظامی ارائه یا انجام می‌دهند این مورد یکی از نقش‌های باستان‌شناسی جنایی محسوب می‌شود.
دوم دی‌وی‌ای یا فجایع مرگبار دسته‌جمعی نیز همانطور در یادداشتی که در همین روزنامه منتشر می‌شود، اشاره کردم. مانند سقوط هواپیما، زلزله، سونامی، فاجعه یازدهم سپتامبر مربوط به برج‌های دوقلوی امریکاست.
مورد دیگری نیز وجود دارد؟
مورد دیگر حوادث مرگبار در موارد نقض حقوق بشر است. مانند اقدامی که آرژانتین یا بوسنی هرزگوین یا عراق در حوزه نقض حقوق بشر انجام دادند که از سوی دولت‌ها انجام می‌شود.
مورد دیگر بررسی نقض حقوق بشر در محیط‌های بشردوستانه است. مانند همین موردی که الان اسرائیل در سرزمین‌های اشغالی علیه مسلمانان انجام می‌دهد. این مورد هم یکی از حوزه‌های کاری باستان‌شناسی جنایی محسوب می‌شود.
بازیابی اجساد نظامیان مفقود شده در جنگ مورد دیگر به شمار می‌رود. کنوانسیون دوم ژنو مختص بحث اسرای جنگی است. تعدادی از این نظامیان در درگیری صحنه‌های جنگ در خاک مدفون شده‌اند و یکی از حوزه‌های باستان‌شناسی جنایی همین بازیابی اجساد این نظامیان است.
کدام کشور‌ها در این ارتباط فعالیت داشته‌اند؟
امریکا و ارتش امریکا یکی از بزرگ‌ترین پیمانکاران این حوزه از باستان‌شناسی جنایی است که از باستان‌شناسی جنایی برای بازیابی اجساد نظامیان خود در ویتنام و عراق و... استفاده کرده است.
نبش قبر گورستان‌های معمولی در جرایم جنایی که در قانون ما به عنوان نبش قبر از آن نام برده می‌شود نیز بررسی اجساد در محل مربوط به مکان‌ها یا محوطه‌های تاریخی است.
یکی از موارد مربوط به آن به ارگ بم ارتباط پیدا می‌کند. چند سال پیش که زلزله شدیدی در کرمان رخ داد، در بین دیوار‌های ارگ بم اجساد کودکانی پیدا شد که بررسی آن نیز مربوط به باستان‌شناسی جنایی است.
این مورد اجساد مکشوفه در محل مربوط به مکان‌های تاریخی، باستان‌شناسی جنایی را تشکیل می‌دهد.
موارد دیگری که در حوزه باستان‌شناسی جنایی قرار می‌گیرد را نام ببرید.
مورد دیگر تحقیقات مربوط به فروش غیرقانونی آثار باستانی و جعل آنهاست و مورد آخر هم تحقیقات باستان‌شناسی در زمینه حقوق مدنی و ارائه راهکار در نظام‌هایی مانند نظام کاملو که به صورت قضیه‌ای خواهد بود. این باستان‌شناسی جنایی می‌تواند این تحقیقات را در زمینه حقوق و اصلاح قانون، روندها، عوض‌کردن روش‌های رسیدن به کشف جرم به صورت کتابخانه‌ای انجام دهد.
جای‌خالی باستان‌شناسی جنایی در ایران در کدام حوزه‌ها بیشتر محسوس است؟
باستان‌شناسی جنایی در ایران حوزه‌های خالی دارد؛ مخصوصاً در بخش تحقیقات جرم و بررسی صحنه جرم که مخصوص پلیس آگاهی است. آموزش اکیپ‌های برررسی صحنه جرم و تبیین باستان‌شناسی جنایی برای کشف شواهد و مدارک مرتبط با جرم در صحنه جرم از سوی باستان‌شناسان جنایی با تکنیک‌هایی که در یادداشتی که ذکر شد، ارائه کرده‌ام می‌توان از هدر رفت مدارک و شواهد آن تا حد امکان جلوگیری کرد.
در بحث فروش غیرقانونی آثار باستانی یا جعل این آثار مربوط به میراث فرهنگی نیز اقداماتی وجود دارد. یگان حفاظت میراث فرهنگی که یک نیروی انتظامی در داخل میراث فرهنگی گنجانده شده، فرمانده هر استان از پرسنل نیروی انتظامی است و سایر پرسنل از کارمندان میراث آن استان است. هر چیزی که مربوط به فروش غیرقانونی آثار باستانی یا جعل آن باشد یا هر جرایمی که مربوط به باستان‌شناسی و حفاظت آثار باستانی باشد باید تحت سیستم باستان‌شناسی جنایی در کشور اداره شود و از باستان‌شناسان جنایی در این مورد استفاده کنند که در رشته‌های خود متخصص هستند.
باستان‌شناسی جنایی در ایران و در ارتباط با جنگ بین ایران و عراق و هشت سال دفاع‌مقدس هم کاربردی دارد؟
هشت سال جنگ تحمیلی در ایران باعث کشته شدن و شهادت بسیاری از جوانان ایران در مرزهای غربی کشور شد که خیلی از اجساد آنان هنوز پس از ۳۵ سال کشف نشده‌اند و در مناطق مرزی مدفون هستند.
کمیته جست‌وجوی مفقودین ستاد کل باید از تکنیک‌ها و روش‌های علمی باستان‌شناسی جنایی برای بازیابی و کشف اجساد نظامیان مفقود شده، استفاده کند تا بتوان از طریق استدلالات علمی مسببان و حامیان و معاونان صدام در استفاده از سلاح‌های ممنوعه که غالباً کشور‌های مدعی غربی هستند را محکوم کرد. اینجا درخصوص بازیابی اجساد نظامیان مفقود شده در جنگ هم الان خود امریکایی‌ها پیش‌قراول و بزرگ‌ترین پیمانکارشان همان ارتش کشورشان است که باستان‌شناسی جنایی را انجام می‌دهند.
بهره‌گیری از باستان‌شناسی جنایی در سایر حوزه‌ها چگونه است؟
در ایران سالانه فوت‌های دسته جمعی زیادی مانند سیل و زلزله و سقوط هواپیما و... اتفاق می‌افتد که نیازمند باستان‌شناسی جنایی است و در این حیطه می‌تواند مورد رازیابی قرار بگیرد.
