جوان آنلاین: پیاده‌روی حرکتی است که در تاریخ و دوران انقلاب به عنوان اعلام حضور، مبارزه و گاهی به عنوان اعتراض انجام می‌شده است، بنابراین گاهی نمایانگر انتظار برای زندگی بهتر است، زندگی سالم‌تر مطابق با سیره سرور آزادگان جهان. مورد بعدی زیارت است که در سال چهار روز اختصاص به زیارت امام‌حسین (ع) دارد و یکی از آن روز‌ها اربعین است. همچنین مشی یا پیاده‌روی از آداب مهم زیارت اربعین است که در روایات به آن سفارش شده است. در بحث تاریخی نیز باید گفت هفت پیاده‌روی بزرگ داریم که یکی در هندوستان یکی در ژاپن. چهار زیارت هم مخصوص مسیحیان است که در کشور‌های پرتقال، اسپانیا، مکزیک و ایتالیا انجام می‌شود و معروف‌ترین آن‌ها فاطیما در پرتقال است. ولی مطالعه تطبیقی نشان می‌دهد در میان این راهپیمایی‌ها، پیاده‌روی اربعین پرشمارترین جمعیت را دارد و هیچ کدام از پیاده‌روی‌های بزرگ در دنیا به آن نمی‌رسد. البته ما پیاده‌روی‌های مهمی مانند پیاده‌روی بوسنی هرزگوین که هر سال در سالروز کشتار عظیم مسلمانان بوسنی انجام می‌شود را داریم، ولی جمعیت آن به این هفت راهپیمایی و در رأس آن به اربعین نمی‌رسد. دکتر محمود سعیدی‌رضوانی، دانشیار رشته مطالعات برنامه درسی و آموزش دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فردوسی مشهد با انجام پژوهشی، پیاده‌روی اربعین را با وجود سختی‌های فراوان، اما آنچنان حیرت‌افزا و حیرت‌زا می‌داند که محیرالعقول است. وی آن را به رنج شیرینی تعبیر می‌کند که هر سال به تعداد زائران و مشتاقان آن از خردسال گرفته تا کهنسال افزوده می‌شود. متن زیر گفت‌و‌گوی «جوان» با این استاد دانشگاه و کارشناس دینی است که می‌خوانید.
پیاده‌روی و زیارت اربعین چه درس‌ها و تأثیراتی در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی و به طور کلی در سبک زندگی ایرانی‌ها دارد؟
پیاده‌روی و زیارت اربعین قطعاً در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی و سبک زندگی ما ایرانی‌ها و همچنین همه اقوام مختلفی که در این مراسم حضور دارند تأثیرات زیاد و عمیقی دارد و خواهد داشت. این تأثیرات براساس پژوهشی که انجام گرفت در چهار سطح قابل تعریف است، ابتدا واکنشی است که رنج شیرین نام دارد. زائران اربعین به ویژه زنان اعلام می‌کنند، اگرچه امکانات رفاهی کم است و مشکلات و ناملایماتی به ویژه در بحث بهداشت است، اما هر ساله شرکت می‌کنند. در واقع اربعین یک حیرت‌زایی و حیرت‌افزایی دارد که در مجموع می‌توان اسم آن را «رنج شیرین» گذاشت.
در سطح دیگر، پرورش بینش و نگرشی است که در زائرین اربعین شاهدیم؛ زائرینی که در واقع متوجه بزرگی و عظمت مقام امام حسین (ع) می‌شوند و با دیدن اقوام مختلف به لحاظ نگرشی و بینشی، دستاورد‌هایی را به دست می‌آورند و در این بین عده‌ای به سطح بالاتری می‌روند، یعنی رشد اخلاقی و معنوی پیدا می‌کنند. در سطح سوم یعنی سطح رفتار یا دستاورد شاهدیم فرد تأثیرات اربعین را بعد از برگشت از این سفر معنوی در کار و زندگی‌اش لحاظ می‌کند. مانند پرستاری که می‌گفت بعد از برگشت از اربعین در کارم مقیدتر شدم.
البته آثار مطلوب اجتماعی به لحاظ درک عظمت جهان اسلام و اثرگذاری علمی و عملی اربعین هم حائز اهمیت است، ولی آثار مطلوب اجتماعی در سطح بالا، برداشتی است که دیگر نمی‌توانیم از افراد سؤال کنیم، بلکه خودمان باید بفهمیم که در معادلات بین‌المللی جهان اسلام چقدر نقش داشته است. می‌شود روی این قضیه کار کرد که اربعین تا چه حد در متحدشدن جبهه مقاومت در برابر اسرائیل نقش داشته است.
توصیه شما به حضور خانوادگی در این مراسم چیست و چه برکاتی دارد؟
شاید انتظار برود به حضور خانوادگی توصیه مؤکد شود که می‌شود، اما شرط دارد و آنکه خانواده باید تحمل خود را به بچه‌ها نشان دهد. اگر فردی بی‌تحمل است و می‌خواهد رفتار خشنی داشته باشد، تردید دارم که حضور خانوادگی داشته باشد. با توجه به تعدد حضور در اربعین و براساس تجربه توصیه من این است که والدینی باید فرزندان‌شان را با خود همراه کنند که بتوانند رفتار مناسبی داشته باشند. اگر گاهی عصبانی شدند از فرزندان‌شان عذرخواهی کنند. تکبر نداشته باشند، چراکه این سفر، سفر سختی است و از لحظه‌ای که فرد از مرز رد می‌شود تا برگردد اذیت‌های مختلفی دارد، به خصوص آن‌هایی که از راه دور راه می‌افتند. فرزندان باید والدین‌شان را از همه مواقع خوش اخلاق‌تر ببینند. اگر اینگونه باشد برکاتش قابل شمارش نیست. انسجام خانوادگی، اقتدار و عزت والدین و صفا و صمیمت خانوادگی مواردی است که خانواده می‌تواند در این پیاده‌روی به دست آورد. حتی والدین بیشتر قدر فرزندان‌شان را می‌دانند، اینکه با همه خستگی‌ها با آن جسم کوچک‌شان چه استقامتی دارند و به خاطر امام‌حسین (ع) صبر پیشه می‌کنند. این حرکت، صبر و کوشش را به اعضای کوچک و بزرگ خانواده درس می‌دهد.
چگونه و با چه شیوه‌هایی پیام‌ها و فرهنگ اربعین را به کودکان و نوجوانان منتقل کنیم؟
پیام اربعین متفاوت با پیام عاشورا نیست. هر دو برگرفته از یک مکتب از یک راه و روش زندگی است. هر دو برگرفته از پیام‌های آقا امام‌حسین (ع) است. نباید خیلی روی پیام اربعین منهای عاشورا تکیه کنیم. البته این دیدگاه بنده است، اما نکته آنکه ما در اربعین، زندگی می‌کنیم. اربعین یک مسیر تربیتی است. در واقع اربعین به خاطر راهپیمایی‌اش، یک ابزار تربیت و یک راهبرد تربیتی است؛ راهبرد تربیتی که می‌تواند راهکارهای مختلفی داشته باشد. اینکه فرزند ما البته به شرط صبر والدین حضور پیدا کند، دیگر نیازی نیست شیوه خاصی برای بازگوکردن پیام‌های اربعین داشته باشیم، چراکه ما با افراد دیگر زندگی می‌کنیم و در موکب‌ها سختی‌ها را تجربه می‌کنیم. البته گاهی می‌شود توجهاتی داد. اینکه سختی چند روزه را با شرایط سخت فرزندان حسین (ع) در حالت اسارت در این راه مقایسه کرد و آن را توضیح داد. اگر قصه عاشورا را در مسیر تعریف کنیم، خودش می‌تواند بهترین شیوه برای پیام استقامت و ماندگاری اربعین به فرزندان باشد.
راز ماندگاری این برکات و توجهات چیست؟
این بخش برمی‌گردد به ماهیت انسان که بعضی معتقدند در واقع از ماده نسیان است. فردی به حضور پیامبر (ص) آمد و گفت: «وقتی با شما هستیم توجه زیادی پیدا می‌کنیم و وقتی از شما دور می‌شویم آن توجه قبلی را نداریم.» پیامبر (ص) فرمود: «اگر توجهتان همان اندازه حفظ می‌شد، یعنی حضور و عدم حضور پیامبر خدا (ص) برای شما یکی باشد، شما در ملکوت آسمان‌ها سیر می‌کردید.» بنابراین این از دست‌دادن تدریجی توجه تا حدی طبیعی است. در پژوهشی هم متوجه شدیم افراد در واقع رعایت‌شان در اربعین و نزدیک به اربعین بیشتر است، ولی بعد‌ها ماندگاری، برکات و توجهات کمتر می‌شود. راهی که دین به ما می‌گوید راه تذکر راه یادآوری است. بنابراین در اینجا هم والدین می‌توانند با گرفتن عکس، نوشتن خاطره، نصب قاب عکس خانوادگی در اربعین پیام‌ها را با یادآوری ماندگار کنند. راه دیگر تکرار این سفر است. اینکه می‌گوییم سالی یک‌بار به کربلا برویم برای این است که به ماندگاری کمک کند.
چه بدعت‌ها و آسیب‌هایی این حرکت بزرگ را تهدید می‌کند؟
در سفر اربعین بدعتی خاص ندیدم، اما افرادی هستند که به رغم توان جسمی، حضورشان در مراسم راهپیمایی کمتر بوده و است و بیشتر به ماندن در شهر‌های مذهبی اصرار دارند. به نظرم این افراد خودشان را از پیاده‌روی محروم نکنند. زیارت با حالت پیاده‌روی مورد تأکید است و باید از این آسیب که در کاروان‌ها بیشتر دیده می‌شود اجتناب کنند. افراد نباید از این حال معنوی و آثار پیاده‌روی غافل شوند. مورد دیگر تاب‌آوری زائران است، به هر حال این سفر سختی‌های زیادی دارد هم در ایام نزدیک به اربعین هم بعد از اربعین و حین برگشت. مبادا رفتار و کلامی بگوییم که ثواب زیارت‌مان برود.
چرا حضور در اربعین پرشورتر از ایام دیگر است، در حالی که زیارت امام حسین (ع) در ایام دیگر نیز سفارش شده است؟
شاید یک علت و دلیل آن به خاطر سفارش در روایات است، ولی به نظر می‌رسد برنامه‌ریز این مراسم خود امام‌حسین (ع) هستند و تقدیر خداوند بر این است که اربعین پرشور باشد هرساله هم پرشورتر برگزار شود. اولین زیارت اربعینی که توفیق حضور داشتم ۲۱ سال پیش بود. کاملاً محسوس است که چقدر در همین دو دهه اخیر زیارت اربعین موج بیشتری را همراه کرده است. به نظرم این مسئله‌ای نیست که بتوان آن را با عقل بشری تحلیل کرد.
توصیه می‌شود شور همراه با شعور باشد. زائران اربعین چه آدابی را برای بهره از این حضور لحاظ کنند؟
در پاسخ به این سؤال به عنوان یک زائر صحبت می‌کنم. معرفت‌هایی در زوار دیده‌ام که به جرئت می‌توانم بگویم نصف آن معرفت‌ها را در افراد تحصیلکرده نمی‌توان دید. از نظر بنده، هیچ چیز به اندازه کمک به سایر زائرین حتی به اندازه گرفتن دست افراد ناتوان در مسیر راهپیمایی یا دادن یک لیوان آب به زائر مهم نیست. همین رفتار به ظاهر اندک، اما در رشد و کمال آدم‌ها در این مسیر کمک می‌کند تا زیارتی با شور و با شعور داشت. کمک به زائر و احترام به زائر نکته‌ای است که حتی علما، بزرگان و عارفان دینی هم آن را تأیید می‌کنند.
