جوان آنلاین: روز جهانی بدون دخانیات فرصت مناسبی است تا بتوانیم درباره موضوع دخانیات و مباحثی که به آن مربوط می‌شود مطالبی را مطرح کنیم. سخن را از آنجا آغاز می‌کنم که چندی پیش پدر همسر یکی از همسنگرانم مرا برای صرف ناهار به خانه‌اش دعوت کرد. تعداد میهمانان بیش از ۱۰ نفر بودند و من پس از صرف ناهار به ایوان خانه رفتم تا هوایی تازه کنم. چند دقیقه بعد پدر همسر همسنگری‌ام وارد ایوان شد و پرسید: چرا به ایوان آمده‌اید مشکلی پیش آمده است؟
گفتم: خیر! آمده‌ام هوایی تازه کنم. در حالی که سیگاری بر لب گذاشت و آن را روشن کرد با لبخند گفت: پس من هم هوایی تازه کنم و سپس از من پرسید: آیا تاکنون سیگار نکشیده‌اید؟
گفتم: خیر.
گفت: اراده شما قوی است.
گفتم: سیگار نکشیدن هیچ ارتباطی با اراده قوی داشتن ندارد.
گفت: پس به چه چیزی ربط دارد؟
گفتم: اگر همین حالا از شما بخواهم یک جام زهر بنوشید آیا این کار را انجام می‌دهید؟
گفت: خیر.
گفتم: چرا؟ آیا اراده شما قوی است یا اینکه مربوط به میزان درک و فهم شما از اثر زهر و سم در بدنتان است و، چون می‌دانید با خوردن زهر خواهید مرد، از این کار امتناع می‌کنید؟
و در مثالی دیگر، اگر یک سر سیم برق که روکش ندارد و در اصطلاح تکنسین‌های فنی، لخت است را به دست شما بدهم و انتهای سیم که به دوشاخه‌ای متصل شده را به سمت پریز برق ببرم، باز سیم بدون روکش را محکم نگه می‌دارید یا به سرعت آن را رها می‌کنید؟ پاسخ روشن است.
آیا رها کردن آن سیم از سوی شما به معنای داشتن اراده‌ای قوی است یا اینکه به فهم و درک شما درباره کشنده بودن جریان برق مربوط می‌شود؟
او با تعمق زیاد پاسخ داد: حق با شماست.
با ذکر این رخداد واقعی می‌توان به تجزیه و تحلیل علمی پیرامون
ساز و کار رفتاری انسان، درباره «گرایش» یا «گریز» نسبت به دخانیات پرداخت.
استعمال دخانیات از گرایش تا ستایش
به‌طور طبیعی به محض پیدایش هر پدیده‌ای نسبت به آن گرایش ایجاد می‌شود و سپس به ستایش می‌رسد و بر اثر استمرار ستایش، به مانایی خواهد رسید، اما اگر گرایش ایجاد نشود یا به ستایش نرسد، یا اینکه ستایش استمرار نیابد، نسبت به آن پدیده گریز وستیز ایجاد می‌شودو سپس با استمرار ستیز، نابودی آن پدیده
رقم می‌خورد.
اگر دخانیات را یک پدیده در جوامع بشری بدانیم، در نگاه نخست می‌بینیم که نسبت به آن گرایش ایجاد شده و در گام بعدی به ستایش رسیده است و این ستایش به استمرار رسیده و در نتیجه، گرایش و مصرف دخانیات از سوی بخشی از جمعیت جهان ادامه دارد. این در حالی است که اگر پس از گرایش به ستایش نمی‌رسید و استمرار نمی‌یافت، وارد مرحله گریز شده و با استمرار یافتن مرحله گریز، مواد دخانی با ستیز مواجه می‌شدند و در نهایت، مصرف دخانیات سیر کاهشی می‌یافت.
اکنون با طرح این بحث باید دید که علل و انگیزه‌های گرایش، ستایش و استمرار ستایش نسبت به دخانیات از سوی مردم چیست‌و چگونه می‌توان از ایجاد و برقراری گرایش و ستایش جلوگیری کرد و به جای آن ساز و کار گریز و ستیز را در رفتار مردم بنا نهاد؟
*چرا مردم به دخانیات گرایش می‌یابند؟
گرایش انسان به یک پدیده، رفتاری است که باید از سه منظر روانشناسی، روانشناسی-اجتماعی و جامعه‌شناسی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد که بیان همه موارد در چارچوب این نوشته نخواهد گنجید و به اجبار بایستی اختصار را مبنا قرار دهم.
چرا مردم به دخانیات گرایش می‌یابند؟ دلایل به ستایش رسیدن دخانیات و استمرار آن ازسوی مصرف‌کنندگان چیست؟ چگونه می‌توان از مکانیزم و سازوکار گریز و ستیز برای کاهش چشمگیر مصرف دخانیات از سوی مردم استفاده کرد؟
ارائه پاسخ علمی-عملی به پرسش‌های فوق راهی کوتاه و مستقیم برای حل مشکلات فردی و اجتماعی ناشی از مصرف دخانیات در جامعه به نظر می‌رسد.
وجود عناصری که جاذبه محسوب می‌شوند از دلایل اصلی ایجاد گرایش نسبت به یک پدیده به شمار می‌روند و در نقطه مقابل اگر از عناصری که دافعه محسوب می‌شوند استفاده شود، بی‌تردید گریز رخ خواهد داد.
عناصری که جاذبه و دافعه ایجاد می‌کنند چیست‌و چگونه می‌توان آن‌ها را در موضوع دخانیات و مصرف آن
برجسته ساخت.
* حفاظت از کودکان در برابر مداخلات صنعت دخانیات
سازمان جهانی بهداشت (WHO) «حفاظت از کودکان در برابر مداخلات صنعت دخانیات» را به‌عنوان شعار سال ۲۰۲۴میلادی به مناسبت روز جهانی بهداشت برگزیده است و همچنین در ایران به مناسبت هفته ملی بدون دخانیات در سال۱۴۰۳شمسی، «حفاظت از کودکان و نوجوانان دربرابر دخانیات، حق و مسئولیت همگانی» به عنوان شعار اعلام شد.
وقتی کودکان و نوجوانان به‌عنوان جامعه هدف در شعار سال تعیین می‌شوند، باید دید که چگونه می‌توان در این قشر حساس و مهم جامعه، گریز را جایگزین گرایش نسبت به دخانیات کرد.
بدیهی است که گام نخست در این راه «آگاهی بخشی» است، اما آیا فراگیری در کودکان و نوجوانان به اندازه‌ای وجود دارد که آگاهی‌ها را دریافت کنند و سپس آن‌ها را به‌کار گیرند؟ پاسخ این پرسش بر عهده روانشناسان است که باید پاسخگو باشند.
* سازوکار آگاهی بخشی نسبت به دخانیات چیست؟
تهیه، تولید، تدوین و طراحی بسته‌های مفهومی مربوط به پیشگیری از گرایش کودکان و نوجوانان به دخانیات، یکی از دشوارترین و حساس‌ترین مراحل کار است که بایستی با دقت انجام شود تا بوسیله رسانه‌های دیداری، شنیداری، نوشتاری و فضای مجازی فراگیر، منتشر شود و آثار آن در بسته‌های زمانی کوتاه، میان و بلند‌مدت اندازه‌گیری شود. در این زمینه، تعیین و تبیین میزان فراگیری کودکان و نوجوانان و پذیرش بسته‌های مفهومی از سوی آنان که باعث آگاهی‌بخشی شود، دارای اهمیت است.
حال می‌خواهیم بدانیم مکانیزم و ساز‌وکار‌های مربوط به ایجاد گرایش و گریز نسبت به دخانیات چیست و چه نوع آگاهی‌هایی می‌تواند از گرایش پیشگیری کند و باعث گریز گردد؟
همه می‌دانیم که فهم عمیق ما از زیان‌بار بودن انجام یک کار دافعه، و سودمند بودن کارها، جاذبه ایجاد می‌کند و انسان‌ها به‌طور طبیعی به سمت جاذبه‌ها گرایش پیدا می‌کنند و از دافعه‌ها گریزان هستند بنابراین، طراحی و اجرای برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی که این درک و فهم را در افراد اجتماع به ویژه قشر کودکان و نوجوانان جامعه ایجاد و برقرار سازد می‌تواند بسیار اثر بخش باشد و بهبود مهندسی پندار، گفتار و کردار را به ارمغان آورد.
اغلب کودکان و نوجوانان به برنامه‌های تلویزیونی علاقه‌مند هستند و اگر محصولات رسانه‌ای، فیلم‌های رئال و انیمیشنی با داستان‌های جذاب ساخته شود و در آن به شیوه‌ای ماهرانه، دافعه‌ها در قالب مفاهیم و مصادیق ارائه شود، نقش چشمگیری در پیشگیری از گرایش و ایجاد گریز خواهند داشت.
مبحث دیگر، رفتار‌های الگویی اعضای خانواده و جامعه در مقابل کودکان و نوجوانان است که به‌شدت آنان را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهد و بایستی الگوسازی فرهنگی در جهت افزایش گریز و کاهش گرایش نسبت به دخانیات باشد.
نکته مهم دیگر، جذابیت رفتار‌های نمایشی و به اصطلاح ژستیک است که منجر به ایجاد گرایش می‌شود و متأسفانه در محصولات فرهنگی جامعه با حجم زیاد یافت می‌شود.
وقتی بازیگر نقش مثبت در یک فیلم سینمایی یا سریال تلویزیونی دخانیات مصرف می‌کند، جاذبه و گرایش شکل می‌گیرد و این در حالی است که باید دافعه و گریز ایجاد شود.
نقش مدرسه و به‌طور کلی مراکز علمی، آموزشی و پژوهشی در پیشگیری از گرایش به دخانیات و ایجاد گریز را نباید نادیده گرفت زیرا این مراکز پس از خانواده، بیشترین نقش را ایفا می‌کنند، اما باید پذیرفت که تأسیسات، تجهیزات و خدمات آموزشی پاسخگوی نیاز‌های موجود نیست و باید از لوازم آموزشی و کمک‌آموزشی کارآمدتری برای بهبود مهندسی رفتار جوامع هدف طرح پیشگیری، از گرایش به سمت دخانیات و ایجاد گریز برخوردار و بهره‌مند شد.
سازمان‌ها و دستگاه‌های زیرمجموعه قوای سه‌گانه در این راه باید به همکاری. همراهی و هماهنگی بیشتری دست یابند تا گفتمان‌سازی، جریان‌سازی، هدف‌مندسازی و نظام‌مندسازی قدرتمندانه‌تری صورت گیرد.
* پژوهشگر حوزه فرهنگ و مدرس دانشگاه
