جوان آنلاین: مقصر کاهش رتبه علمی دانشگاه‌های کشور کیست؟ این سؤال یکی از مهم‌ترین سؤالاتی است که در مواجهه با تنزل رتبه علمی کشورمان در رده‌بندی‌های گوناگون با آن مواجهیم و پاسخ واقع‌بینانه به آن می‌تواند در این حوزه به شدت راهگشا باشد و به نوعی نخستین گام برای احیای دوباره جایگاه علمی کشورمان در دنیا به شمار می‌رود؛ موضوعی که شاهین آخوندزاده، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در پاسخ به چرایی آن می‌گوید: «در دو تا سه سال گذشته به دلیل کمبود منابع مالی در حوزه پژوهش و به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و مهاجرت نخبگان جایگاه اول منطقه را از دست دادیم و اکنون در جهان در تولید علم رتبه ۱۷ را داریم.» به گفته وی سهم وزارت بهداشت از کل بودجه پژوهش کشور ۱۳ درصد است.
دانشمندان و پژوهشگران ایرانی در همه نهاد‌های علمی معتبر دنیا حضور دارند و ایرانی‌ها به هوش و استعدادشان در حوزه‌های گوناگون علم مشهورند. همچنانکه روز تولد مریم میرزاخانی نخبه ریاضیات ایرانی به عنوان روز جهانی زن و ریاضیات انتخاب شد تا این روز برای همیشه یادآور یک بانوی نخبه ایرانی باشد. با تمام اینها طی دو، سه سال اخیر با چالش تنزل رتبه‌های علمی دانشگاه‌های کشور مواجه بوده‌ایم؛ موضوعی که جایگاه علمی کشور را دچار تزلزل می‌کند. تحریم دسترسی ایرانی‌ها به سایت‌ها و مراجع علمی در کنار بودجه ناچیز پژوهش در کشورمان اصلی‌ترین متهمان تنزل رتبه علمی کشور در جهان و عقب ماندن از افق دسترسی به جایگاه نخست علمی منطقه در چشم‌انداز توسعه‌ای کشور است.
فیلترینگ دسترسی ایرانی‌ها به مقالات علمی دنیا
چند سالی می‌شود بحث فیلترینگ دسترسی ایرانی‌ها به سایت‌ها و منابع علمی دنیا مانعی جدی برای پیشرفت‌های علمی کشورمان محسوب می‌شود. مطابق با آمار‌هایی که پیش از این از سوی دبیر شورای عالی فضای مجازی ارائه شده گوگل صد‌ها میلیارد تومان سالانه در ایران درآمد دارد، اما عملاً ۴۴ درصد از کلیه خدمات این سرویس‌دهنده برای کشور ما مسدود است.
عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات دولت سیزدهم هم سال گذشته با بیان اینکه هیچ سایت علمی در جمهوری اسلامی فیلتر نشده‌است و این در مرام دولت و نظام نیست، گفته بود: «برخی سایت‌های خارجی دسترسی خود را روی مردم ایران فیلتر و محدود کرده‌اند. مدعیان آزادی بیان ۱۰ هزار سایت پرکاربرد علمی را روی مردم ایران فیلتر کرده‌اند.»
چالش بودجه و تحریم
آنطور که شاهین آخوندزاده، معاون تحقیقات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می‌گوید اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور نسبت به سایر دانشگاه‌ها محدود است، اما سهم تولید علم در وزارت بهداشت دو برابر میانگین کشوری است.
با وجود این، به دلیل تحریم‌ها محققان ما با مشکلات متعددی مواجه هستند. آخوندزاده با بیان اینکه بسیاری از مقالات ایرانیان رفرنس درسی در دنیا شده‌است، می‌افزاید: «تولید علم در حوزه داروسازی بالاست و جشنواره رازی بزرگ‌ترین رویداد علمی در حوزه سلامت است و هدف اصلی شناسایی و معرفی محققان حوزه تحقیقات است.»
به گفته وی در سال ۲۰۲۱ رتبه ۱۵ جهانی تولید علم و رتبه اول منطقه را داشتیم، در حالی که در چند سال اخیر به دلیل تخصیص منابع مالی کم در حوزه پژوهش وزارت بهداشت این رتبه جهانی کاهش یافته و تحریم علمی بین‌المللی در شکوفایی علم تأثیر داشته و اکنون رتبه اول منطقه را نداریم.
معاون تحقیقات وزارت بهداشت با تأکید بر سهم ناچیز وزارت بهداشت از بودجه پژوهش کشور و کاهش رتبه علمی ایران در جهان از ۱۵ به ۱۷ گفت: «سهم وزارت بهداشت از کل بودجه پژوهش کشور ۱۳درصد است.»
آخوندزاده خاطر نشان کرد: «سعی داریم در دولت چهاردهم، جایگاه ایران را از لحاظ تولید علم که اکنون ۱۷ است به ۱۴ برسانیم و مؤسس ملی تحقیقات وزارت بهداشت (نیماد) را فعال و پروژه‌های علمی را تأمین اعتبار کنیم و از رئیس‌جمهور کمک بگیریم تا دسترسی به منابع الکترونیکی را برای وزارت بهداشت نصب شود.»
از نگاه معاون تحقیقات وزارت بهداشت عملاً وسط جنگ نظامی و اقتصادی هستیم، باید چراغ پژوهش، علم و فناوری را روشن کنیم، انتقادات و خودزنی‌ها را کنار بگذاریم و همه باید مقابل تحریم‌ها قرار گرفته و پایداری و استقامت ایران را به جهانیان نشان دهیم. طبق تأکید وی اگر به حوزه پژوهش منابع مالی کافی تخصیص نیابد، به رتبه‌های برتر علمی دست نمی‌یابیم.
رد مقالات ایرانیان بدون دلیل علمی
علیرضا رهایی، رئیس دانشگاه صنعتی امیرکبیر هم با اشاره به اینکه اخیراً به دلیل تحریم‌ها و مشکلات مختلف دانشگاه‌ها دچار چالش‌هایی شده‌اند درباره چرایی کاهش رتبه علمی ایران و ربط آن به تحریم‌ها اینگونه توضیح می‌دهد: «عوامل مختلفی در رتبه‌بندی دانشگاه‌ها مؤثر هستند. سالانه تعداد ورودی دانشگاه‌ها و رقیبان به نظام‌های رتبه‌بندی اضافه می‌شود و این موضوع باعث تغییر در رتبه سایر دانشگاه‌ها می‌شود. برای مثال در نظام رتبه‌بندی QS از سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۵ تعداد دانشگاه‌ها حدود ۲۰۰ مورد افزایش یافته و طبیعی است که رتبه دانشگاه‌ها نیز جابه‌جا شود.»
به گفته وی قدرت مانور دانشگاه‌های ایرانی بر اساس شاخص‌های تعریف شده می‌تواند روی برون‌داد‌های علمی باشد که در همین موضوع اخیراً به دلیل تحریم‌ها و مشکلات مختلف دانشگاه‌ها دچار چالش‌هایی شده‌اند. فرایند‌های داوری طولانی و عدم پذیرش مقالات ایرانیان بدون دلایل علمی و رد سریع (fast reject) مقالات از سوی مجلات می‌تواند در نشر برون‌داد‌های علمی کشور تأثیر بگذارد. در مجموع محدودیت‌های مالی، کاهش ارتباطات بین‌المللی، مسائل ناشی از تحریم، سختگیری ناشران، کاهش انگیزه‌های پژوهشگران، کاهش حضور پژوهشگران در همایش‌های بین‌المللی، دسترسی نداشتن پژوهشگران به پایگاه‌های اطلاعاتی بین‌المللی شرایط دانشگاه‌های ما را برای ارتقای رتبه دشوارتر می‌سازد.
طبق توضیحات رئیس دانشگاه صنعتی امیرکبیر از طرفی تغییر چندصد پله‌ای رتبه کلی دانشگاه‌ها در نظام‌های رتبه‌بندی گاهی تنها با تغییر در یک شاخص اتفاق می‌افتد. برای مثال رتبه دانشگاه صنعتی امیرکبیر در نظام رتبه‌بندی شانگهای در سال گذشته (گزارش ۲۰۲۳ شانگهای) در رده ۶۰۱- ۷۰۰ قرار داشت که در گزارش اخیر (۲۰۲۴) به ۹۰۱- ۱۰۰۰ رسیده‌است. در حالی که ما تنها در یک شاخص به نام Highly Cited Researchers افت داشته‌ایم. وزن این شاخص ۲۰ درصد از وزن کل شاخص‌ها را به خود اختصاص داده‌است. مهم‌تر از همه اینکه شاخص‌های این نظام رتبه‌بندی به گونه‌ای تعریف شده‌اند که شاید دستیابی دانشگاه‌های کشور ما به آنها کمی دشوار باشد. در نظام رتبه‌بندی شانگهای ۳۰ درصد وزن شاخص‌ها به اساتید و فارغ‌التحصیلان برنده جوایز نوبل، فیلدز اختصاص داده شده‌است، بنابراین کاهش رتبه در این نظام‌ها نباید دید عموم را نسبت به کارایی و عملکرد دانشگاه‌ها تغییر دهد. اگرچه نیاز است همواره علاوه بر کمیت به کیفیت هم توجه شود. کاهش تعداد و کیفیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی و تأثیرات دوران پسا کرونا و کاهش تعداد اعضای هیئت علمی بخصوص افراد پر استناد از مهم‌ترین عوامل کاهش رتبه‌بندی دانشگاه‌های ایران است.
کاملا با این سخنان ناامیدکننده مخالفم. تحریم کاغذ پاره است، بعضی وقت ها نعمت است، بعضی وقت ها فرصت است، و ما هم قدرت اول منطقه بودیم، هستیم و خواهیم بود! مردم رو ناامید نکنید زشته. 
