جوان آنلاین: بحران آب در ایران یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که در سال‌های اخیر تمام جوانب زندگی و صنعت را تحت‌تأثیر قرار داده‌است. دلایل زیادی برای رخ دادن این بحران وجود دارد که برخی به شرایط آب و هوایی و اقلیمی مرتبط بوده و برخی به دلیل سوء‌مدیریت در این حوزه است. رعایت نکردن استاندارد‌ها در کشاورزی و بخش‌های صنعتی و حتی زندگی شهری، همگی باعث شده‌اند مصرف آب در ایران بی‌رویه و غیرقابل مقایسه با سایر کشور‌ها باشد. استفاده از روش‌های آبیاری غرقابی، آبیاری فضای سبز شهری و شست‌وشوی معابر با آب آشامیدنی از بزرگ‌ترین مشکلات در ایران است که همه ساله بحران آب را جدی‌تر می‌کنند. علاوه بر این، در کارخانجات و کارگاه‌های تولیدی و معادن نیز آب زیادی مصرف و آلوده شده که در نهایت به عنوان آب غیرقابل‌استفاده از چرخه خارج خواهند شد. برای اینکه به ریشه مشکلات و بحران آبی در کشور بیشتر بپردازیم، به سراغ احمد خاتون آبادی، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان و کارشناس حوزه آب رفته‌ایم.
آیا وضعیت منابع آب در کشور نگران‌کننده است؟
ما در حال حاضر در کشور به یک ورشکستگی آبی رسیده‌ایم. به طور کلی مجموعه آبخوان‌های کشور و لایه‌های زیرزمینی که نگهدارنده آب هستند، به شکل فزاینده‌ای در حال مصرف است که متأسفانه آب جایگزینی برای این آبخوان‌ها تأمین نمی‌شود. بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی بدون جایگزینی باعث ایجاد فرونشست، رانش و زلزله خاموش زمین می‌شود و در این صورت اگر اقیانوس آرام را هم بیاورند، باز روی زمین روان‌آب ایجاد می‌شود.
چه عواملی باعث‌شده بحران آب در کشور به وجود بیاید؟
سدسازی‌های بی‌رویه یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد بحران‌های آبی کشور است، چراکه با ایجاد سد جلوی روند طبیعی اکوسیستم گرفته می‌شود و همین امر باعث خشک‌شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها در کشور شده‌است.
کوه‌های زاگرس و سلسله جبال البرز دو تأمین‌کننده اصلی آب مورد نیاز کشور هستند. نزولات جوی که معمولاً به شکل برف در این دو سلسله جبال ذخیره می‌شوند، به مرور به پایین دست می‌آیند، اما به دلیل دخالت غیرمدبرانه بشر همچون سدسازی مشکلاتی را به وجود می‌آورند و نمی‌گذارند که آب به طور طبیعی وارد چرخه طبیعت شود. در واقع در یک سرزمین خشک که جریان سیلابی نوعی موهبت الهی محسوب می‌شود، جلوی آن توسط سد‌ها گرفته شده‌است و با وجود این، زمان جاری‌شدن سیل باز هم شاهد تخریب‌هایی هستیم. سد‌ها در یک سرزمین خشک جلوی روند طبیعی مسیر آب و تغذیه سفره‌های زیرزمینی را می‌گیرند و همچنین باعث خشک شدن رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها می‌شوند. ساخت‌وساز بی‌رویه در مسیر رودخانه‌ها یکی دیگر از مشکلاتی است که باعث‌شده روند طبیعی آب در کشور به خوبی صورت نگیرد. در واقع اگر سیل تخریب ایجاد می‌کند، به دلیل این است که مردم در بستر رودخانه‌ها ساخت و ساز ایجاد کرده‌اند و به این صورت جلوی روند طبیعی آب را گرفته‌اند. بر فرض مثال دیدیم ساخت‌وساز در کنار دروازه قرآن شیراز که مسیری برای حرکت سیل بود، چه مشکلاتی را به وجود آورد.
مدیریت آب در کشور باید به چه صورت باشد؟
متأسفانه در حال حاضر در کشور دچار بحران مدیریتی در حوزه آب هستیم و نمی‌توانیم به درستی آب را ذخیره و هدایت کنیم. مسلماً مهم‌ترین دلیل سدسازی به غیر از ذخیره آب و تأمین انرژی برق، فروش آب در فصل گرم به کشاورزان است، در حالی که باید در زمستان زمانی که این مخازن پر می‌شوند به مرور تخلیه شود تا ویرانی و تخریب در تابستان ایجاد نکند، اما مدیران به فکر فروش آب هستند. به دلیل تب سدسازی و دخالت در طبیعت، تمام کشور با بحران آب روبه‌رو است. در حال حاضر در جنوب کشور میناب و بندرعباس با توجه به ساخت سد استقلال با مشکلات بسیاری روبه‌رو شده یا در ارومیه، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان بالای ۷۰ سد ساخته یا در حال احداث است، ضمن اینکه چاه‌های غیر‌مجاز که در حاشیه دریاچه ارومیه در دولت‌های قبلی ایجاد شده‌است، بحران آبی شدیدی را به وجود آورده‌است. در واقع ۸۶ درصد مشکلات آبی کشور مربوط به دخالت‌های بی‌رویه استان‌ها است. یکی از مسائل مهمی که در حوزه آب وجود دارد، قانون استقلال آبی استان‌ها است که از سال ۱۳۸۴ اجرا شده‌است و متأسفانه هیچ عزم و اراده‌ای برای تغییر آن وجود ندارد، این قانون در واقع زمینه‌ای را برای آغاز درگیری‌های استانی و مدیریت نامنسجم منابع آب ایجاد کرده‌است.
از آنجا که مرز‌های سیاسی و استانی کشور با مرز‌های حوضه‌های آبی تناسب ندارند، این قانون باعث ایجاد تنش‌های بسیاری شده‌است. قبل از تقسیم تشکیلات سیاسی شهر و استان‌ها، در واقع ایجاد ایین قانون باعث شده‌است تا روند طبیعی مسیر حرکت آب به درستی طی نشود. به طور مثال هم اکنون در حوضه آبریز زاینده‌رود به دلیل برداشت بی‌رویه آب و استقرار صنایع بزرگی همچون فولاد حدود ۱۳ میلیارد متر مکعب آبخوان‌ها بدهی دارند و این در حالی است که تغذیه دوباره آب به درستی صورت نمی‌گیرد.
۷۰ درصد فولاد کشور در اصفهان به وسیله سهم استانی آب تولید می‌شود، البته قرار است برای تأمین آب مورد نیاز این صنعت از دریای عمان انتقال صورت گیرد، ولی این میزان آب کمتر از یک سوم آبی است که در بالادست به مراتع پمپاژ می‌شود. ایجاد طرح توسعه در استانی که آلوده است و ظرفیت تحمل زیست‌محیطی آن کم است، باعث به هم خوردن اکوسیستم می‌شود، به نظر می‌رسد که راه‌حلش این است که بتوان با کمتر از ۱۰۰ میلیارد، زمین‌ها و آب‌های چهارمحال و بختیاری را خریداری کنند. بنابراین باید تلاش کنیم نوعی تجدید‌نظر قانونی در شیوه اجرا و فرهنگ مصرف درست آب در کشور انجام دهیم تا بتوانیم توسط یک شورای کارشناسی در سطح ملی، باقیمانده دشت‌های کشور را نجات دهیم.
مصرف آب در بخش کشاورزی که یکی از پر‌مصرف‌ترین حوزه‌ها در بخش آب است، باید چگونه صورت گیرد؟
میزان برداشت آب در بخش کشاورزی به دلیل سنتی بودن بیشتر است، منتها در برخی مناطق نیز صنایعی که مصرف بالایی در حوضه آب دارند نیز مستقر شده‌اند. در واقع اگر بخواهیم به سمت توسعه گام برداریم، در ابتدا باید در هر منطقه طرح آمایش سرزمین انجام شود. ضمن اینکه برنامه‌هایی که برای حوزه صنعت صورت می‌گیرد، باید براساس ظرفیت شاخص تحمل زیستی صورت گیرد. تکنولوژی‌های جدید در بخش صنعت و کشاورزی باید وارد شوند، چراکه شیوه‌های کشت قدیمی نمی‌تواند امنیت غذایی بلند‌مدت را در کشور تأمین کند و باید به فکر توسعه کشت گلخانه‌ای در مناطقی که امکان‌پذیر است، باشیم.
کشور ما نیازمند احداث گلخانه‌های هیدروپونیکی با حضور متخصصان باتجربه است؛ یک روش کشت بدون خاک که حاصل آن تولید بالای ۸۰ درصد نسبت به کشت‌های سنتی است و البته میزان آب استفاده شده نیز صد‌در‌صد قابل‌بازگشت است.
به نظر می‌رسد که ما باید یک نهضت تربیت تکنیسین‌های متخصص گلخانه‌های هیدروپونیک را برای امنیت غذایی بلند‌مدت ایجاد کنیم. به این سیستم نیاز داریم تا دشت‌های ما استراحت کند و آب در کشور تا حدودی ذخیره شود. ضمن اینکه کشت چمن و کشت‌های غرقابی نیز باید در کشور ممنوع شود.
متأسفانه در حال حاضر از بین ۶۳۵ دشت کشور حدود ۳۰۰ دشت آبخوانش کور شده‌است و لایه‌ها روی هم فرونشسته‌اند و به طور کلی سرمایه‌های صنعتی و طبیعی کشور در خطر است.
بی توجهی به مشکلات آبی باعث ایجاد ریزگرد‌ها نیز می‌شود، به طور مثال اگر کانون ریزگرد‌های تالاب گاوخونی، دریاچه ارومیه یا تالاب‌های اصفهان فعال شود، تبریز، ارومیه و اصفهان دیگر قابل‌زندگی نیست و ضمن اینکه شهر‌های مجاور و حتی تهران نیز درگیر این موضوع می‌شوند.
آیا توزیع شهری آب به درستی صورت می‌گیرد؟
آب در توزیع شهری به درستی انجام نمی‌شود. یکی از مهم‌ترین مشکلات عدم زیرساخت مناسب و نشست زیاد آب است، به دلیل اینکه بودجه بازسازی نداشتند، سیستم توزیع آب در کشور بسیار قدیمی و فرسوده است و همین موضوع باعث نشت آب در بسیاری از مناطق کشور شده‌است که متأسفانه این موضوع باعث پدیده فرونشست و رانش در بسیاری از نقاط می‌شود، چراکه آب به دلیل پر شدن لایه‌های خاک در آن نفوذ نمی‌کند، ضمن اینکه باید برای چاه‌های آب کنتور‌هایی تعبیه شود تا میزان برداشت‌ها تحت کنترل قرار گیرد.
یکی از مشکلاتی که باید به آن توجه شود، کف‌شکنی چاه‌هاست که این روز‌ها توجهی به آن نمی‌شود. این کار باعث می‌شود آبی که توسط پدیده‌های زمین شناختی طی میلیون‌ها سال برای نسل‌های آینده ذخیره شده با تکنولوژی‌های به وجود آمده بیرون کشیده‌شود و نسل‌های آینده نیز دچار مشکلات بسیاری شوند.
