نظرسنجی؛ از شیادی تا سیاستگذاری

جوان آنلاین: محمد رستم‌پور در کانال تلگرامی خود نوشت: «نظرسنجی میزان الحراره جامعه است». «نظرسنجی، چکاپ جامعه است». این دو جمله را در دو سال اخیر شنیدم. اولی از زبان دکتر تقی آزاد ارمکی در برنامه زاویه شبکه چهار که از نظرسنجی و پیمایش به عنوان خدمت علوم اجتماعی به جامعه یاد کرد و دومی از زبان مدیر یکی از معتبرترین مراکز نظرسنجی کشور. پیمایشگران همیشه از عدم اعتنای سیاستگذاران به نتایج و یافته‌های نظرسنجی‌هایی که در کشور در موضوعات گوناگون انجام می‌شود، شکایت دارند و مدیران و تصمیم‌گیران کوشش دارند پیمایش‌ها را روش‌زده، انتزاعی و خلاف تجربه‌های پیشینی ترسیم کنند. 
ایسپا، مرکز تحقیقات صداوسیما، مؤسسه خرد، مرکز نظرسنجی فراجا و اخیراً یکی دو مرکز دیگر اجرای نظرسنجی مانند مؤسسه افکارسنجی ملت وابسته به مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی و مرکز متا وابسته به مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع)، مراکز و نهاد‌هایی هستند که به شکل اختصاصی و مستمر در موضوعات مختلف نظرسنجی برگزار می‌کنند. برخی نهاد‌ها مانند ایسپا و مرکز تحقیقات صداوسیما غیر از تهران در برخی استان‌های دیگر نیز دفتر و شعبه دارند. 
کرونا، مخالفت و مقاومت با نظرسنجی تلفنی در کشور را شکست و نهاد‌ها و شرکت‌های مختلف خصوصی و حکومتی با برپایی مراکز تماس کوشش کردند مجری نظرسنجی‌ها و پیمایش‌های ملی باشند. تا پیش از آن نظرسنجی تلفنی به دلایل گوناگون از جمله خدشه به جامعه آماری رد می‌شد، اما بهره‌مندی از این روش و توجه به تجربه جهانی، نظرسنجی تلفنی را از نظر اعتبار به نظرسنجی حضوری نزدیک کرد. 
از سال‌ها قبل، هزینه بالای اجرای نظرسنجی و علمی بودن کار پیمایش، برخی را به سمت ساخت نظرسنجی اینترنتی روی بستر وب‌سایت سوق داده بود. مراکز معتبری مانند مرکز نظرسنجی پیو و گالوپ نیز از این روش استفاده می‌کنند، اما برخی اشکالات روشی مانند بی‌اعتنایی به نحوه برگزاری نظرسنجی اینترنتی در غرب که عملاً شدت انتخاب احتمالی مصاحبه‌شوندگان را بالا می‌برد و امکان رأی‌دهی مکرر روی وب‌سایت، عملاً این شکل از نظرسنجی را از ذهن سیاستگذاران خارج کرد. 
بعد از سال ۱۳۹۶ و جهش صعودی استفاده مردم از شبکه‌های اجتماعی، اندک اندک، داده‌کاوی وارد گفتگو‌های رسانه‌ای و تصمیم‌گیری سیاسی شد. لایف‌وب، دیتاک و آزمایشگاه دانشگاه تهران از جمله مراکزی بودند که ضمن ارائه سامانه جمع‌آوری دیتای توییتر، اینستاگرام، تلگرام و اخیراً ایتا در تحلیل‌هایی تصویر برند، تصویر چهره و میزان موافقت و مخالفت کاربران شبکه‌های اجتماعی ارائه می‌دادند. پیمایشگران و داده‌کاو‌ها در بسیاری کشور‌های دنیا دوشادوش یکدیگر، نسخه‌های آزمون ایده‌ها را برای کشف دیدگاه مردم و در یک نگاه کلان، رصد افکار عمومی در اختیار دولت‌ها قرار می‌دهند، اما در ایران به رقبای سرسخت و در برخی حوزه‌ها، متخاصم یکدیگر تبدیل شدند. 
داده‌کاوها، پیمایشگران را به عقب ماندن از رخداد‌ها و تحولات متهم می‌کنند و در نقطه مقابل، پیمایشگران معتقدند داده‌کاوی هیچ بهره‌ای از کار علمی که بتوان بر آن تکیه کرد، ندارد. اگرچه هر دو تا اندازه‌ای درست می‌گویند، اما دعوای هر دو به دلیل داشتن یک دشمن مشترک مسکوت مانده است: «شیادها». 
شیادها، نظرسنجی می‌سازند، به جای داده‌کاوی با آمار بازی می‌کنند و مخصوصاً هنگام انتخابات سر و کله‌شان پیدا می‌شود. مثل جریانات سیاسی که هیچ شناسه و کنگره و سازمانی ندارند و نزدیک انتخابات، یکهو مرام‌نامه می‌نویسند و بیانیه صادر می‌کنند. 
شیاد‌های نظرساز، همیشه درست پیش‌بینی می‌کنند و هیچ‌وقت روش ندارند. در همه ستاد‌ها حضور دارند و کاندیدا‌های طرف قرارداد با آن‌ها همیشه پیروز انتخابات است، اما چرا به آن‌ها اقبال می‌شود؟ چون مراجع اصیل رصد افکار عمومی مورد بی‌اعتنایی و بی‌توجهی قرار گرفته‌اند. نظرسنجی یا داده‌کاوی هیچ‌گاه در دانشگاه یا حکمرانی، رأی ندارند، با آنکه کرسی دارند. زنگ تفریحند، با آنکه در برنامه درسی قرار دارند. شیاد‌های نظرساز در تازه‌ترین جادو و جنبلی که رو کرده‌اند، نظرسنجی‌های توییتری، تلگرامی و ایتایی راه می‌اندازند و مرتباً ادعا می‌کنند الف بالاتر است یا ب پایین‌تر آمده. در فضای هیجانی تبلیغات، اتفاقاً حرف آن‌ها خریدار دارد، چون همیشه دروغ می‌گویند. 
چه باید کرد؟ هر نظرسنجی اینترنتی، چه روی وب، چه در بستر شبکه اجتماعی، داخلی یا خارجی، درصدی محل اعتبار ندارد. چون می‌توان آن را دستکاری کرد. نظرسنجی تلفنی یا حضوری چطور؟ اگر مجری و روش معلوم باشد، می‌توان. داده‌کاوی چطور؟ داده‌کاوی بیشتر از نظرسنجی نیاز به تفسیر دارد و هر شکلی از داده‌کاوی، تحت هر عنوانی قابل قبول نیست. چرا اقبال به نظرسنجی و از این دست عناوین در برهه انتخابات زیاد می‌شود؟ چون هیچ‌کس دوست ندارد به کاندیدای بازنده رأی بدهد.