روسیه و عربستان سعودی از گذشته مناسبات خوبي
نداشته‌اند و دوران جنگ سرد نيز سردي ويژه اي بر
روابط دو جانبه حكم فرما بود. هرچند بعد از فروپاشی شوروي تلاش هايي براي بهبود و
افزايش روابط مسكو و رياض صورت گرفت، اما چالش هاي عمده بویژه در چند سال اخیر باعث
واگرایی در روابط روسیه و عربستان سعودی شده
و چالش هاي بزرگی را پيش پاي دو كشور قرارداده است. در اين بين در ماه هاي
اخير با افزايش اختلافات بر سر مسائل منطقه اي و انتقادات فزاینده دو كشور از
يكديگر روابط روسیه و عربستان سعودی وارد برهه
ای تنش آمیز شده است. در اين راستا نوشتار زير به اين مساله پرداخته است.
نگاهی به مناسبات روسيه و عربستان
به نحو كلي و از ديدگاه زماني مي توان
روابط عربستان و روسيه را به دو بخش متمايز دوره جنگ سرد و دوره پس از جنگ سرد تقسيم كرد. در دوره
جنگ سرد روسيه در چارچوب اتحاد جماهير شوروي وجود داشت و اساسا به دليل اينكه يكي
از مهمترين شرايط دوران جنگ سرد تقابل ايدئولوژيكي بين شرق و غرب در جهان بود
عربستان در كنار ايران (به عنوان دو ستون سياست خارجي امريكا در صحنه خاورميانه)
روابط خوبي با شوروي نداشت.در واقع اتحاد شوروی اولین کشوری بود که در سال 1926
میلادی با حجاز(که در سال 1932 نام آن به عربستان سعودی تغییر یافت) رابطه کامل
دیپلماتیک برقرار کرد ، اما عربستان در سال 1938 سفارت خود در مسکو را بست و تا
زمان فروپاشی شوروی حاضر به از سرگیری روابط نشد.
مي توان گفت پايين ترين سطح
روابط بين دو كشور(آنهم نه در بعد سیاسی) وجود داشت. در دوره جنگ سرد شوروي
متحداني از جمله عراق، سوريه، يمن و ليبي در منطقه داشت. در دوره پس از جنگ سرد و فروپاشي شوروي و حضور روسيه به عنوان كشور
جانشين شوروي در اويل دهه 1990 شرايط جهاني تغيير كرد و صف بنديهاي جديدي در
صحنه جهاني بروز يافت. با وجود اين امر كماكان روابط عربستان و روسيه حداكثر عادي
تلقي مي شد و ما شاهد نقطه عطف جديدي در روابط دو سويه نبوديم. يعني رياض همچنان
با بدگماني روسيه را مي نگريست و روسيه هم در دوران ركود خود به سر مي برد. اين
وضعيت تا اوايل دوره هزاره جديد ميلادي ادامه داشت. گذشته از اين ، بعد از فروپاشي
شوروي و جانشيني روسيه نهضت هاي مركز گزير و جدايي طلبانه در منطقه قفقاز شمالی
روسيه و بویژه جمهوري خودمختار چچن منجر به بروز دو جنگ در اواسط دهه 90 ميلادي و
اوايل دهه 2000 ميلادي بين روسيه و جدايي طلبان چچن شد. در اين بين عربستان با
توجه به داعيه رهبري جهان اسلام از مدت ها قبل و
از دهه شصت ميلادي با ايجاد سازماني به نام «رابطه العالم الاسلامي» سعي در گسترش
ايدئولوژي سلفيت و وهابيت در همه مناطق داشت.
لذا بعد از فروپاشي شوروي و باز شدن مرزها بر روي
افراد و ايده ها تلاش كرد تا از راه تاسيس مدارس و مساجد و ديگر مراكز و ارسال مبلغ با تبليغ ايدئولوژي وهابيت مسلمانان اين منطقه را به خود
جذب كند. عربستان در این زمینه موفقیتهایی کسب کرد و حتي در برهه كنوني
اكثريت غالب مسلمانان فعال در منطقه قفقاز
شمالي را تكفيري هاي وهابي (كه بيشتر در
راستاي اهداف عربستان حركت ميكنند) تشكيل مي دهند. در واقع اهداف عربستان و كمك هاي مستقيم و غير مستقيم عربستان به جدايي طلبان
چچن و بعدها اينگوشي ها، داغستاني ها و
بقيه مسلمانان افراطي در منطقه قفقاز شمالي از چشم دستگاه هاي اطلاعاتي و
دولت روسيه پنهان نماند و روسيه در اين زمينه همواره رويكردي انتقاد آميزي نسبت به
عربستان داشت.
روابط روسیه و عربستان در هزاره جدید
با به قدرت رسيدن پوتين و تجديد حيات روسيه در
ابعاد مختلف اقتصادي، سياسي، نظامي و انرژي، مسكو درصدد بازتعريف روابط خود در
صحنه هاي مختلف منطقه اي، بين المللي برآمد. در اين راستا خاورميانه جايگاه خاصي
براي روسها داشت و سعي كردند تا از دوره پوتين روابط خود را با كشورهاي ثروتمند
جنوب خليج فارس بيشتر كنند. در اين راستا
مسكو تلاش كرد تا با عربستان به عنوان بزرگترين و مهمترين كشور عرب منطقه روابط خوبي
داشته و آن را گسترش دهد. همچنين دو كشور تلاش كردند كه جنبه ها و دروازه هاي جديدي در روابط دو جانبه
بگشايند. چنانچه از جانب روسيه پيشنهادهايي براي فروش های بزرگ تسليحاتي به
عربستان ارائه شد.
بحران سوریه و نقش آن در روابط دو جانبه
در واقع زماني كه جنبش هاي مردمي در
خاورميانه عربي و شمال آفريقا شروع شد، يكي از كشورهايي كه درگير اين ناآرامي ها
شد سوريه بود. اما اين كشور به عنوان پايگاه سنتي روسيه در منطقه بود. در اين حال
در سوريه عملا تقابل اهداف، منافع و
ديدگاه هاي عربستان و روسيه نمود پيدا كرد. يعني در حالي كه براي روسيه داشتن
روابط استراتژيكي با سوريه به رهبري بشار اسد و در اختيار داشتن پايگاه دريايي
طرطوس در ساحل مديترانه منافع حياتي تلقي مي شد،
در مقابل به دليل كينه و دشمني خاندان سعودي با خاندان اسد و همچنين مخالفت
شديد عربستان با تداوم محور مقاومت در منطقه اين كشور سعي فراواني كرد تا از
راه تجهيز، آموزش و در اختيار گذاشتن پيشرفته ترين تسليحات به
گروه هاي تكفيري در سوريه، دولت قانونی
این کشور را سرنگون كند.
اين رويكرد عربستان با مخالفت شديد روسيه و جمهوري اسلامي
ايران مواجه شد و اين مساله موجب شد تا عملا شاهد اختلافات و حتي اظهارنظرهاي تند
روسيه و عربستان علیه ديگري باشيم. چنانچه شاهد سفرهاي بندر بن سلطان به روسيه و ديدارهاي وي با پوتين
بوديم. در اين ملاقات ها بندر از روسيه دعوت كرد تا در قبال پيشنهادهاي مختلف چون
خريدهاي تسلیحاتی گزاف چند ميليارد دلاري از روسيه نظرش را در مورد سوريه تغيير
داده و حمايت از سوريه را قطع كند. اما
اين درخواست با واكنش شديد پوتين مواجه شد و
بندر نيز پوتين را تهديد كرد كه
ميتواند در اوضاع امنيتي روسيه تاثير گذار باشد. حتي بندربن سلطان به گونه ضمني
تهديد كرد كه امنيت بازي هاي المپيك زمستاني سوچي در فوريه 2014 ميلادي در سوچي در
كنار درياي سياه را تحت تاثير قرار دهد.
رويكرد عربستان
درباره سوريه و قفقاز شمالي و تاثير آن در روابط با روسیه
اخيرا شاهد دو انفجار انتحاري در 29 و 30 دسامبر2013 در شهر ولگوگراد در بخش
شمالي ناحيه قفقاز شمالي و در واقع دروازه
روسيه بوديم. اين دو انفجار به منزله
هشدارهايي از سوي كرملين تلقي شد. حتي پوتين در پيام سال نو خود عربستان
را به دست داشتن در اين انفجارها متهم و اين كشور را به عنوان كشوري حامي تروريسم
معرفي كرد. همچنین سخنگوی رسمی وزارت خارجه مسکو اعلام کرد: روسیه عربستان سعودی را
به عنوان حامی تروریسم و گروه های تروریستی می شناسد. اكنون به نظر مي رسد
عربستاني ها در مورد روسيه تلاش مي كنند از اهرم هايي چون گروه هاي تكفيري در
قفقاز شمالي به رهبري دكو عمراف استفاده و
با اعمال فشار به روسيه و در معرض خطر
قرار دادن شهروندان روسيه و بازي هاي سوچي در واقع مانع ادامه رويكرد فعلي روسيه در مورد سوريه
شوند. اما روسها هم نشان داده اند كه حاضر نیستند كه منافع ملي خود را به راحتي
معامله كنند. لذا انتظار مي رود كه روسیه برعكس خواسته سعودي ها به پشتياني از
دمشق خود ادامه دهد. در اين شرايط درواقع
بهترين پاسخي كه روسيه مي تواند به دخالت هاي نامشروع و غير منطقي رياض نشان دهد افزايش
حمايت از دولت اسد (به گونه اي كه دولت سوريه بتواند گروه هاي تكفيري و تروريست را
که در بيشتر نقاط سوريه فعاليت دارند و شامل گروه های جبهه النصره، داعش و جبهه
الاسلاميه هستند) را سركوب كند.
در شرايط كنوني بعد از نااميدي عربستان
از امريكا در دست زدن به اقدام نظامي علیه سوریه به اين جمع بندي رسيده كه بايد با
استفاده از امكانات مالي و پشتيباني سياسي و ديپلماتيك به هر نحوي اهداف خود
را دنبال كند. لذا شاهد اقداماتی از جانب
عربستان مانند تلاش براي سرنگوني دولت قانوني سوريه از راه افزايش قابل توجه كمك
هاي تسليحاتي و مالي به گروه هاي تروريست
تكفيري، تلاش برای گسترش نفوذ در كشور لبنان با انجام انواع انفجارهاي انتحاري و
حملات مسلحانه بر ضد منافع ايران و جنبش حزب الله و مساعدت به تکفیری های لبنان،
كمك هاي گسترده به گروه هاي تكفيري براي
نفوذ به داخل عراق و به راه انداختن جنگ داخلي در این کشورهستیم.هدف کلی
عربستان سعودی این است که با استفاده از این روشها ،اهداف منطقه اي خود كه همان تضعيف جبهه مقاومت و مقابله با تقويت
و افزايش و نفوذ حضور جمهوري اسلامي ايران
در سطح منطقه اي است را محقق کند.
روابط ایران و روسیه و تاثيرآن در نگاه
رياض به مسكو
به گونه كلي عربستان با هر گونه اقدام و
فرايندي كه موجب تقويت حوزه نفوذ ايران در منطقه خاورميانه عربي گردد و يا به هر
نحو ديگر هر اقدامي ديگري كه منجر به بهبود روابط ايران با قدرت هاي بزرگ بين
المللي اعم از روسيه و غرب گردد مخالف
است. چنانچه عربستان بعد از توافق اخير
هسته اي در ژنو (بين ايران و غرب)
لبه تيز حملات سياسي و ديپلماتيك خود را متوجه امريكا كرد و اين كشور را متهم به معامله به ايران و افزايش
قدرت منطقه اي تهران كرد. در اين حال روابط ايران و روسيه علاوه بر منافع دو جانبه داراي چشم اندازي بسيار مثبت است. يكي از نشانه هاي آن نيز قبول
دعوت آقاي دكتر روحاني ازجانب ولادیمیر پوتين براي سفر به ايران و انعقاد قرارداد
بزرگ نفتي بين ايران و روسيه است.
طبيعتا اينگونه اقدامات كه منجر به بهبود و
گسترش روابط ايران و روسيه ميگردد به هيچ عنوان مد نظر عربستان نيست. جدا از اين
نيز نبايد فراموش كرد كه ايران و روسيه با گروههاي تكفيري كه با نام اسلام و در
واقع در راستاي منافع عربستان اقدام به
كشتار غير نظاميان به بدترين وضع ممكن مي كنند به شدت مخالف هستند. در واقع ايران و
روسيه در زمينه مقابله با گروههاي تكفيري منافع امنيتي مشتركي دارند. جدا از اين
ايران و روسيه در حوزه درياي خزر در چارچوب نظام منطقه اي واحد قرار دارند و در
شرايطي كه قدرت هاي غربي ايران را تحت محاصره اقتصادي قرار داده اند گسترش روابط
اقتصادي ايران با روسيه، تامين بخشي از نيازها از روسيه و افزايش همكاري هاي دفاعي
و تسليحاتي از جمله مواردي است كه از نگاه
عربستان به منزله تهديد به شمار مي رود. چرا كه اين موارد موجب افزايش قدرت ملي و منطقه اي ايران و
تاثيرگذاري بيشتر ايران در منطقه و جهان
خواهد شد. لذا عربستان با هر گونه اقدامي
كه موجب قدرتمندي ايران گردد مخالف است. در مجموع هر قدر روابط ايران و روسيه تقويت گردد اين امر به ضرر عربستان است و با آن مخالفت خواهد كرد.
روسیه و رويكردهاي تقابلي امنيتي، سياسي،
و نظامي در مورد عربستان
به نظر مي رسد عربستان نقشي كاملا منفي
در صحنه امنيتي روسيه بازي مي كند و روسها از اين امر آگاهي دارند. يكي از واكنش
هاي اوليه روسيه در مورد مداخلات عربستان
انجام اقدامات نظامي متقابل و نوعي تهديد
نظامي عربستان و حتي بمباران خاك عربستان است. کما اینکه درپی شدت یافتن دامنه تنش‌ها
بین روسیه و عربستان سعودی بر سر موضوع سوریه و افزایش سطح اتهامات بین این دو کشور
در رابطه با حوادث تروریستی روی داده در روسیه، یک مسئول عالی رتبه در پدافند هوایی
ارتش روسیه اعلام کرد: مسکو طرح های لازم برای اقدام نظامی ضد "ریاض" و
"دوحه" را آماده کرده است. با این حال در شرايط كنوني انجام هر گونه
اقدام نظامي از سوي روسيه بر ضد عربستان به نظر منتفي است. چرا كه با توجه به حضور
نيروهاي گوناگون امريكا در خليج فارس اين امر با واكنش امريكا هم مواجه ميگردد.
لذا اساسا انجام چنين اقدامي دور از ذهن به نظر ميرسد.
در نتیجه روسيه ناچار است
براي مقابله با اقدامات عربستان به نحو غيرمستقيم عمل كند. يكي از واكنش هاي روسيه
در مورد عربستان مي تواند افزايش حضور نيروهاي روسي در اطراف عربستان بويژه در خليج
عدن، درياي عرب ، درياي سرخ و اقيانوس هند و افزايش شمار ناوگان نيروي درياي روسيه
كه نوعي تهديد نظامي غيرمستقيم عربستان محسوب
می شود، باشد. در بعد ديگر واكنش هاي ديگري نيز مد نظر مسكو است. چنانچه در وهله
اول اقدامات ديپلماتيك بويژه شكايت به سازمان ملل و نهادهاي حقوقي و قضايي مربوطه (اعم از شوراي امنيت و ديوان دادگستري
بين المللي و طرح مساله در مجمع عمومي سازمان ملل) مد نظر خواهد بود. در وهله بعد
به نظر مي رسد پاسخ روسيه شامل انواع اقدامات در راستاي تضعيف موقعيت و اهداف
منطقه اي عربستان چون تقويت و گسترش روابط با دشمنان و رقيبان منطقه اي عربستان
(بويژه جمهوري اسلامي ايران و سوريه) باشد.
در اين حال افزايش قدرت دولت سوريه و شكست گروه هاي تکفيري در سوريه
بزرگترين ضربه روسيه به عربستان خواهد بود. گذشته ازاين روسيه براي چندمين بار
استاندارهاي دوگانه غربي در مواجهه با جنبش هاي مردمي در منطقه را محكوم
كرده است.
چنانچه نماينده روسيهدر سازمان ملل چند ماه قبل با طرح مساله بحرين در
شوراي امنيت اين پرسش را مطرح كرد كه چرا غربي ها به مخالفان سوري توجه مي كند،
اما هيچ گونه توجهي به بحرين و سركوب مردم توسط دولت بحرين نميكنند؟ در كنار اين نيز روسيه مي تواند طرح
مساله سركوب شيعيان بحرين و عربستان در
استان الشرقيه را در مجامعي چون شوراي امنيت و شوراي حقوق بشر سازمان ملل مطرح
كند. در بعد ديگري روسيه مي تواند با
توانمندي اقتصادي خود اقداماتي در راستاي ايجاد محدوديت براي عربستان بويژه در بازارهاي نفتي ايجاد كند.
جمع بندی:آينده
روابط روسيه و عربستان
اگر چه روابط روسیه و عربستان سعودی از زمان شکل گیری مجددش از
سال ۱۹۹۱ تا به امروز فراز و نشیب های بسیاری به خود دیده است، اما هم اکنون
این روابط به اوج وخامت خود رسیده است. هر چند روسيه بيشتر از ديدگاه منافع
اقتصادي به دنبال گسترش روابط با عربستان بود، اما در برهه كنوني بيش از اينكه
متغيرهاي انرژي و اقتصاد در روابط دو كشور مطرح باشد متغيرهاي سياسي، امنيتي و
ايدئولوژيكي در روابط دو كشور حاكم شده است. در اين حال وجود اين متغيرها و فاصله
زياد دو كشور در اين زمينه ها باعث خواهد شد سطح روابط دو كشور بيش از پيش تقليل
پيدا كند و حتي به سطح كاردار و به قطع روابط
دو جانبه بينجامد. در حال حاضر هيچ چشم اندازي در مورد تغيير در مواضع دو
كشور وجود ندارد . می توان گفت اگر گروه هاي تكفيري بتوانند در برگزاري المپيك
زمستاني سوچي اختلالي ايجاد كنند و يا مانع برگزاري آن گردند يا عملا باعث خروج
گروه هاي ورزشكار از المپيك گردند و پرستيژ و وجهه روسيه در صحنه
بين المللی را خدشه دار كنند، روسيه واكنش شديدي به اين مساله نشان خواهد
داد.
دكتر سيدرضا ميرطاهر
