جوان آنلاین: رضا عاطفی تهیه‌کننده و کارگردان مستند سینمای ایران است که در سال‌های اخیر فعالیت زیادی در زمینه تولید مستند داشته است. او تاکنون مستند‌هایی درباره شهدای بهزیستی و مسائل اجتماعی کار کرده است و پروژه‌ای در مورد ۱۰۰ سالگی راه‌آهن سراسری در دست دارد. عاطفی در گفتوگو با «جوان» از روند ساخت این مستند و مسائل و مشکلات تهیه‌کنندگی در سینمای ایران می‌گوید.
قرار است شما پروژه‌ای را در مورد راه‌آهن سراسری بسازید. برای شروع کمی از این پروژه بگویید.
مشغول ساخت مجموعه مستندی که بخشی از آن داستانی است، درباره ۱۰۰ سالگی راه‌آهن سراسری هستیم که کلید ۱۰۰ سالگی راه‌آهن سراسری در سال ۱۴۰۶ خواهد خورد. من کارگردانی این مجموعه مستند را برعهده دارم و به‌عنوان تهیه‌کننده با کار‌های داستانی این مجموعه همکاری دارم. در پروژه ۱۰۰ سالگی راه‌آهن سراسری سعی می‌کنیم با بهره بردن از هنر- صنعت سینما به اهمیت این زیرساخت مهم ملی بپردازیم. راه‌آهن ایران، جزو معدود راه‌آهن‌های جهان است که به ثبت جهانی رسیده و در تمام طول عمرش در حوزه‌های مختلف مثل حمل‌و‌نقل، صنعت و اقتصاد، حتی در دوران جنگ نقش مهمی در پیشرفت و عزت این مملکت ایفا کرده است. از طرف دیگر قطار نیز بسیاری از مواقع دستمایه بسیاری از آثار هنری در حوزه شعر، ادبیات، سینما و موسیقی بوده است. این مجموعه، پروژه بزرگی است که با حمایت وزارت راه و شهرسازی، شرکت راه‌آهن کشور و سرمایه‌گذاری مالی بخش خصوصی ساخته می‌شود. همچنین در حال حاضر نمی‌توان درباره جزئیات نام کارگردانان که هر کدام از مطرحان حوزه خودشان هستند، چیزی گفت. اکنون در مرحله گفتوگو با چند تن از این عزیزان هستیم و به محض نهایی شدن، نام‌شان و شیوه پخش مستند را اعلام خواهیم کرد.
شما که تجربه تهیه‌کنندگی در سینمای مستند را دارید، از اهمیت تهیه‌کننده در سینمای مستند بگویید؟
تهیه‌کننده در سینما بسیار تعیین‌کننده است، اما متأسفانه در سال‌های اخیر که سینمای مستند بخش مهمی از سینمای ایران را تشکیل داده است، برخی تهیه‌کنندگان به شکل مادرخرج عمل می‌کنند، یعنی پولی را از جایی می‌گیرند و بخشی را به کارگردان می‌دهند تا همه کار‌ها را انجام دهد. البته تهیه‌کننده خوب در این کشور کم نداشته‌ایم و می‌توان به بسیاری از افراد همچون مرتضی رزاق‌کریمی یا ارد عطارپور اشاره کرد.
مشابه همین روند را در سینمای داستانی هم شاهد هستیم؟
تهیه‌کننده سینمای مستند تأثیرگذارتر از سینمای داستانی است؛ برخی مستندسازان برای ساخت اثرشان نیازمند زمان بیشتری هستند و تهیه‌کنندگان باید آنها را درک کنند، برخی پروژه‌ها نیز وجود دارند که تنها با چند جلسه فیلمبرداری تمام می‌شوند و عوامل مخصوص به خود را می‌طلبند. تهیه‌کنندگی، یعنی انتخاب کنید که چه کسی را در چه پروژه‌ای قرار دهید، هر فرد کجا باشد و چگونه کار کند. همچنین تهیه‌کننده قطعاً باید حامی باشد و طوری با کارگردان همکاری کند که خروجی کار مورد افتخار او قرار گیرد.
چرخه اقتصادی سینمای مستند در ایران را چگونه می‌بینید؟
متأسفانه برخی تهیه‌کنندگان تنها نقش مدیر تولید را ایفا می‌کند و به موارد دیگر همچون پخش مستند توجهی ندارند. سینمای مستند ما چرخه معیوبی دارد. مستندسازان همیشه تلاش می‌کنند که از تولیدکنندگانی مثل مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی یا تلویزیون بودجه‌ای را تحویل بگیرند و سودشان را در تولید اثر می‌بینند، اما اگر تهیه‌کننده سود خود را در پخش اثر ببیند، در تولید نمی‌توان گفت تهیه‌کننده خوبی است. برای مثال در کاری مثل «تکه‌ای از خانه‌ام اینجاست»، من نمی‌توانم روی بودجه تولید که در طول این سال‌ها از بخش خصوصی تأمین و با وضعیت اقتصادی کشور دچار نوساناتی شده است، حسابی باز کنم، بلکه باید فکر کنم که چگونه برگشت سرمایه داشته باشم و به‌عنوان یک اتفاق اقتصادی در پخش به آن نگاه کنم.
اصناف در تعیین دستمزد در سینمای مستند چه نقشی دارند؟
اصناف نقش بسیار مهمی را در سینما ایفا می‌کنند و باید درباره این چرخه معیوب فکری کنند. در حال حاضر کف دستمزد کارگردانان مستند را مشخص کرده‌اند که باید با تعامل تهیه‌کنندگان به این نرخ دست یابند و کاری کنند که این مبلغ اعلامی به سمت اجرایی شدن برود و ضمانت اجرایی داشته باشد. اگر اعلام این کف دستمزد با تعامل تهیه‌کننده و کارگردان نباشد به نتیجه نخواهد رسید و فقط یک خودنمایی و دلخوشی بی‌اساس خواهد بود، هر چند که برداشتن این قدم می‌تواند در آینده مفید باشد. از طرف دیگر تهیه‌کنندگان باید با همکاری کارگردان‌ها کاری کنند که فیلم مستند همچون سریال‌های نمایش خانگی در سبد فرهنگی خانواد قرار گیرد، در غیر این صورت چرخه تولید مستند بی‌فایده خواهد بود.
به تازگی پخش فیلم‌های مستند در پلتفرم‌های نمایش خانگی گسترش زیادی پیدا کرده است. این نمایش آنلاین چه کمکی به دیده شدن مستند‌ها می‌کند؟
کارگردان مسئول اصلی هنری پروژه است و از نگاه هنری و تألیفی به کار می‌پردازد، تهیه‌کننده نیز از حوزه اقتصادی و عقلانی به مسئله نگاه می‌کند که می‌توان گفت هر کدام نقش مهم خودشان را ایفا می‌کنند. سختی کار تهیه‌کننده خوب این است که علاوه بر ملاحظات اقتصادی باید به فضای هنری و تألیفی هم اشراف داشته باشد که تعامل و ترکیب دو حوزه هنر و اقتصاد می‌تواند کار را به نتیجه مطلوب‌تری برساند. به‌طور کلی تهیه‌کننده و کارگردان باید در یک تیم کار کنند و هدف مشترک‌شان ساخت یک فیلم خوب باشد. این اتفاقی تازه است و تا وقتی که تبلیغاتی برای آن صورت نگیرد، مورد توجه قرار نخواهد گرفت. اگر قرار باشد تهیه‌کننده فیلمی را به پلتفرم‌ها ارائه دهد باید برای دیده شدن آن تلاش کند، چراکه تا وقتی کسی کارش به مستند مربوط نشود، به سمت تماشای آن نمی‌رود. مردم باید با تبلیغات از وجود مستند‌ها در پلتفرم‌ها آگاه شوند، پس از آن می‌توان به بازگشت سرمایه امیدوار بود.
