آن توصيفاتي كه در شماره‌هاي پيشين از شمار بي‌شمار زائران اربعين رفت، حتماً مخاطب را ترغيب به تصوير‌سازي ذهني از جمعيت اطراف ضريح در نجف و كربلا و ايضا كاظمين و سامرا كرده است.
هميشه اين پرسش وجود دارد كه چرا فرهنگ زيارت در مرقد مطهر ائمه‌اطهار آن طور كه مي‌بينيم شكل گرفته است، نه في‌المثل به اين شكل كه زائران در صفوف منظم از يك در وارد صحن شوند و پس از عرض سلام و دعاي مختصر و متبرك شدن با بوسيدن ضريح از در ديگري خارج شوند تا نوبت به همه برسد و هزار و يك فايده ديگر كه بر آن مترتب است؟ چگونه شد كه اينگونه شد؟ چرا در شرايط ازدحام وقتي زائري كه چند ساعت به ضريح چسبيده است و سرانجام خود را به جاي خلوتي مي‌رساند، مي‌گويد ساعتي مي‌شود كه قصد داشتم به عقب برگردم، اما فشار جمعيت اجازه نمي‌داد؟! ما مي‌خواهيم با فشار، خودمان را به ضريح برسانيم، ولي غافليم كه هركه بين ما و ضريح است، به خاطر همين فشار و ازدحام نمي‌تواند جايش را به ما بسپارد.
يقينا اين شرايط متأثر از الگوبرداري زائران از يكديگر است، زيرا در روزهاي خلوت به رغم شرايط بهتر براي ماندن در كنار ضريح، بسياري از زائران زودتر صحن و اطراف ضريح را ترك مي‌كنند ! روزهاي خاص مثل تولد و شهادت ائمه اطهار و مناسبت‌هاي مذهبي شبيه روزهاي خلوت نيست و هميشه براي خيلي‌ها اين حسرت باقي مي‌ماند كه زيارت به دلمان نچسبيد ! كه اين نيز خود چيز عجيبي است. وقتي درباره چرايي آن پرسش مي‌كني، مي‌بيني غالبا زيارت وقتي به دلشان مي‌چسبد كه بتوانند به ضريح بچسبند. البته نشانه‌هاي تغيير فرهنگ نيز تا حدودي آشكار است. خود عراقي‌ها چندان مانند ايراني‌ها نيستند و به اعتقاد من در زيارت ائمه اطهار، فرهنگ غني‌تري دارند. ايرانياني هم كه به قضيه زيارت و چگونگي انجام آن در روزهاي پر ازدحام، منطقي تر نگاه مي‌كنند، كم نيستند.
اتفاقاً من مي‌خواهم ادعا كنم كه فرهنگ غالب در زيارت ائمه اطهار متعلق به كساني است كه اقامه نماز و خواندن زيارت‌نامه و توجه به حضور قلب در حضور مضجع شريف را به تلاش براي رسيدن به ضريح – به هر شكل ممكن- مقدم مي‌دارند و مدعي هستم كه فقط گروه كمي از زائران در اطراف ضريح راه را بر ديگران مي‌بندند ولي چه كنيم كه آنچه مشهود و برجسته مي‌شود، ازدحام اطراف ضريح است.
ميليون‌ها زائر اربعين در نجف اجتماع كرده‌اند تا در سه روز پاياني به سوي كربلا حركت كنند و از اجتماع‌‌ايشان نوعي شكوه و همدلي و همراهي مي‌بينيم كه در ملت‌هاي ديگر معلوم نيست به چه فرجامي بينجامد و اين جز عنايت مولا اميرالمومنين به زائرانش نيست.
