پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، پیشرفت‌های علمی و دستیابی جمهوری اسلامی به برخی فناوری‌های نوین در سال‌های اخیر، به گونه‌ای حیرت‌انگیز بوده است که غربی‌ها را به شدت نگران کرده و تشدید فشارها، کارشکنی‌ها و تحریم‌ها را با بهانه‌هایی از جمله موضوع هسته‌ای و رشد موشکی موجب شده است. ارتقای سطح علمی جامعه، افزایش نرخ باسوادی، رشد مراکز علمی مدارس و دانشگاه‌ها و رشد تعداد دانشجویان در رشته‌های مختلف علمی، رتبه برتر ایران در تعداد مقالات و ارجاعات علمی و ثبت اختراعات و برتری در فناوری نانو، هسته‌ای، فضایی و سلول‌های بنیادی از جمله مهم‌ترین دستاورد‌های علمی و فناوری انقلاب اسلامی به شمار می‌رود.
مقدمه
عقب‌ماندگی علمی و فناوری ایران در دوران ستم‌شاهی، برای ایرانیان با سابقه فرهنگی و تمدنی کهن، بسیار آزاردهنده بود. غلبه بر این عقب‌ماندگی، عبور از مرز‌های دانش و دستیابی به پیشرفته‌ترین فناوری‌ها با هدف ایجاد تمدن نوین اسلامی، از آرمان‌های اصیل انقلاب اسلامی است. پیشرفت‌های علمی و دستیابی جمهوری اسلامی به برخی از فناوری‌های نوین در سال‌های اخیر، به گونه‌ای حیرت‌انگیز است که غربی‌ها به شدت نگران شده‌اند و یکی از علل تشدید فشارها و کارشکنی‌های آنان علیه ایران اسلامی با بهانه‌هایی همچون موضوع هسته‌ای و رشد موشکی است و تلاش می‌کنند جلوی پیشرفت‌های ایران را بگیرند. دستاورد‌های شگرف زیر می‌تواند تا حدودی نمایان‌گر پیشرفت‌های علمی و فناوری بعد از انقلاب باشد.
۱ ـ از بی‌سوادی اکثریت مردم تا ارتقای سطح علمی جامعه
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به رغم هیاهوی زیادی که در تبلیغ رشد فرهنگی کشور و مبارزه با بی‌سوادی می‌شد، درصد بسیار زیادی از مردم ایران، حتی در شهر‌ها بی‌سواد بودند، به طوری که جمعیتی بالغ بر ۱۴میلیون ایرانی بی‌سواد بودند، این تعداد بی‌سواد، بیانگر بی‌سواد بودن نیمی از مردم ایران بود. پس از پیروزی انقلاب به برکت نهضت سوادآموزی و تلاش‌های فراوان مراکز آموزشی، با وجود جنگ تحمیلی و مشکلات عدیده دیگر برای کشور، میلیون‌ها نفر از کسانی که از نعمت خواندن و نوشتن محروم بودند، باسواد شدند که این موفقیت چشمگیری است. بر پایه همین موفقیت‌های چشمگیر بود که مرکز فرهنگی سازمان ملل (یونسکو) در سال‌های گذشته، چند بار ایران را به عنوان یکی از موفق‌ترین کشور‌های جهان در مبارزه با بی‌سوادی معرفی کرده است. برای تبیین بهتر نرخ رشد باسوادی و رشد سطح علمی پس از انقلاب، مراجعه به آمار‌های معتبر راهگشاست.
الف) افزایش نرخ باسوادی
طبق آمار سال ۱۳۹۵، میزان «باسوادی» جمعیت شش سال به بالای کشور که در سال ۱۳۵۵ از ۴۷/۲ درصد فراتر نمی‌رفت، به حدود ۸۸ درصد رسیده است. قبل از انقلاب اسلامی، نزدیک ۷۰درصد بزرگسالان کشور بی‌سواد بودند و کمتر از ۴۰درصد کودکان می‌توانستند به مدرسه بروند.
ب) رشد تعداد دانشگاه‌ها و مدارس
تعداد دانشگاه‌های کشور که پیش از انقلاب حدود ۱۵ واحد دانشگاهی بود، امروز به بیش از ۲ هزارو ۶۴۰ واحد رسیده است. همچنین تعداد مدارس که پیش از انقلاب حدود ۴۷هزار واحد بود، با رشد حدود پنج برابری به ۲۲۰هزار مدرسه رسیده است.
ج) رشد ۲۵ برابری دانشجویان
رشد کمی دانشجویان کشور یکی دیگر از شاخصهای توسعه علمی در سال‌های پس از انقلاب است. در حالی که تعداد دانشجویان دانشگاه‌های کشور پیش از انقلاب حداکثر از مرز ۱۵۵ هزار نفر تجاوز نمیکرد، امروز افزون بر ۴میلیون و ۲۰۰هزار نفر است.
در بسیاری از زمینه‌های علوم تخصصی اصلاً فارغ‌التحصیل نداشتیم. شاغلان به تحصیل در سال ۱۳۵۷ در مقطع کارشناسی ۹۸هزار دانشجو، امروز ۲ میلیون‌و ۸۱۹ هزارو ۶۶۲ نفر و در مقطع ارشد (فوق‌لیسانس) در سال ۱۳۵۷، ۶ هزارو ۳۴۰ نفر دانشجو داشتیم و امروزه ۷۲۰هزار سالانه فارغ‌التحصیل داریم، در مقطع دکترای حرفه‌ای ۷۲هزار و در گروه تخصصی هزارو ۲۵۵ فارغ‌التحصیل داشتیم و اکنون سالانه ۹۴هزار یعنی نزدیک ۱۰۰ هزار فارغ‌التحصیل داریم. اکنون تعداد اعضای هیئت‌های علمی دانشگاه‌های ایران از ۴ هزار نفر در ابتدای انقلاب به حدود ۹۰هزار پژوهشگر و محقق رسیده است.
همچنین تعداد دانش‌آموزان کشور نیز که تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، یعنی سال‌های تحصیلی ۵۷-۵۶، حدود ۷میلیون و ۷۰۰هزار بود، هم‌اکنون به بیش از ۱۵میلیون نفر رسیده است.
مقام معظم رهبری درباره رشد تعداد دانشجویان نسبت به قبل از انقلاب فرمودند: «در زمینه علم و فناوری، از اول انقلاب [تاکنون]، تعداد دانشجویان ۲۵برابر شده است، اول انقلاب همه دانشجویان کشور دویست‌وخرده‌ای‌هزار [نفر]بود، امروز نزدیک ۵میلیون دانشجو در کشور مشغول تحصیل هستند، مقالات علمی ۱۶ برابر [شده]و فعالیت‌های علمی و فناوری فراوان دیگر».
د) دانشمندان ایرانی برتر جهان
امروز حدود ۲درصد از تولید علم جهان به کشورمان تعلق دارد و بیش از ۲۰۰ دانشمند ایرانی در سطح دانشمندان برتر جهان هستند و این نشان از شکوفایی استعداد ملی کشور در پرتو انقلاب اسلامی است.
هـ) پژوهش و تحقیق
پژوهش و تحقیق مایه تحکیم استقلال کشور است و سال گذشته بیش از ۴۰ فرآورده علمی (پتنت) در جهان ثبت کرده‌ایم. در سال جاری (۹۷) هم تا امروز بیش از ۱۱۵ فرآورده علمی (پتنت) ثبت کرده‌ایم و این روند پرافتخار ادامه دارد. به طور کلی باید گفت که تعداد پژوهشگران، حجم سرمایه‌گذاری کشور در پژوهش، تعداد مقالات علمی جهانی و مقالات علمی داخلی و تعداد ثبت اختراع به عنوان عوامل مؤثر بر پژوهش رشد روزافزون و قابل ملاحظه داشته و در عرصه‌های داخلی و خارجی شاهد درخشش دانشمندان علمی ایرانی خصوصاً در المپیاد‌های جهانی هستیم.
و) رتبه ایران در تعداد مقالات و ارجاعات علمی (تولید علم)
در دوره پیش از انقلاب اسلامی، انتشار «مقالات علمی» به زبان فارسی و غیرفارسی و عمدتاً به زبان انگلیسی در دانشگاه‌های بزرگ کشور معمول بوده است، اما آماری که پایگاه تامسون رویترز (ISI) از میزان تولیدات علمی ایران در این دوره ارائه می‌دهد، بسیار ناچیز است، حال آنکه اکنون «ایران رتبه اول علمی (تعداد مقالات) در منطقه و رتبه شانزدهم را در جهان حائز گردیده است»، در حالی که تا قبل از انقلاب اسلامی در رتبه‌بندی مجلات بین‌المللی (ISI) هیچ جایگاهی نداشت، بنابراین سهم ایران در تولید علم جهانی از ۰۱/۰درصد در سال۱۳۵۷، به ۸۱/۱ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده است. افزایش ۱۸۰برابری سهم ایران در تولید علم دنیا و رشد ۵۵برابری آمار تولید مقاله توسط محققان ایرانی طی سالیان بعد از پیروزی انقلاب، نشان‌دهنده رشد چشمگیر این درخت تناور است.
بر همین اساس، طبق آمار ۲۰۱۷ میلادی ایران دارای بیشترین ارجاعات علمی با رتبه هفدهمین کشور محسوب شده است. همین رشد چشمگیر تولیدات علمی است که نشریه نیوساینتیست در سال ۲۰۱۰ میلادی گزارش داده است: ایران دارای سریع‌ترین نرخ رشد علمی و از پیشروترین کشور‌های جهان در تولیدات علمی است. نرخ رشد علمی در ایران ۱۱ برابر میانگین جهانی است. نشریه نیوساینتیست برای اینکه اعتبار لازم برای این گزارش را حفظ کرده باشد، همچون گذشته به آمار و ارقام مستند موجود در پایگاه اطلاعاتی وب‌سایت علم (Web Of Science) استناد کرده است.
ز) رتبه شانزدهم در ثبت اختراعات
رشد روزافزون و حضور فعال ایران در عرصه‌های علمی به قدری با سرعت و چشمگیر است که تا سال ۱۳۹۲ افزون بر ۲۶ هزارو ۱۹۶ اختراع علمی از سوی دانش‌پژوهان جوان ایرانی به ثبت رسیده که به کسب ۳۶۲ مدال علمی در المپیاد‌های مهم جهان منجر شده است. بر این اساس، طبق یافته‌های مراکز علم‌سنجی بین‌المللی، رشد علمی ایران با معیار جهانی تنها طی ۱۲ سال (۱۳۵۷ تا ۱۳۸۷) به ۱۸ برابر رسیده است و از این جهت، ایران سریع‌ترین رشد علمی را در میان کشور‌های جهان داشته است. تعداد اختراعات ثبت‌شده در کشور تا سال ۱۳۹۶ بیش از ۳۰۰هزار است. بر این اساس ایران هم‌اکنون شانزدهمین کشور دنیا در ثبت اختراعات است. این در حالی است که طبق اسناد موجود، در رژیم گذشته، اختراع و ابتکار قابل‌توجهی در ایران به ثبت نرسیده است، این وضعیت نشان می‌دهد رژیم وابسته و خودباخته گذشته نه‌تن‌ها به شکوفایی استعداد‌های ملی توجهی نداشت بلکه فقط به مصرف ایده‌ها و الگو‌های وارداتی از غرب تکیه می‌کرد. پس از پیروزی انقلاب، اعتمادبه‌نفس، خودباوری، غیرت دینی و ملی، استقلال و خوداتکایی، بازیابی و بازتولید تمدن دیرینه اسلامی و ایرانی، با روحیه انقلابی در جوانان کشور شکوفا شده است.
۲- فناوری نانو
نانوتکنولوژی مطالعه ذرات در مقیاس اتمی برای کنترل آنهاست. هدف اصلی اکثر تحقیقات نانوتکنولوژی شکل دهی ترکیبات جدید یا ایجاد تغییراتی در مواد موجود است.
فناوری نانو یکی از معدود فناوری‌هایی است که در دوران پیش از انقلاب اسلامی، حتی در سطح دنیا نیز مطرح نبود، اما نکته درخور توجه این است که از زمان ظهور این فناوری در دنیا، جمهوری اسلامی ایران نیز به موقع با فناوری نانو همراه شد و امروزه به درجه‌ای از پیشرفت رسیده که هم‌اکنون ایران ششمین کشور پیشرو دنیا در زمینه تولیدات فناوری نانو است.
علم نانو تحولات بزرگی را در جهان ایجاد کرده و در ایران این نوع علم از جایگاه و موقعیت خوبی برخوردار شده است. با توجه به حوزه‌های کاربرد نانو از قبیل تولید و انباشت دارو، تشخیص بیماری‌ها، سم‌زدایی از آب، افزایش بهره وری در کشاورزی، انباشت و نگهداری محصولات کشاورزی و مواد غذایی، کنترل آفات و سالم‌سازی هوا، در آینده آثار این دستاورد‌ها در زندگی مردم قابل‌لمس خواهد بود. در حال حاضر، ۳۳۰ قلم و محصول در حوزه فناوری نانو ایران تولید شده است که این محصولات به ۱۵کشور صادر می‌شود.
۳- فناوری هسته‌ای
در حوزه فناوری هسته‌ای، ایران بعد از پیروزی انقلاب و به خصوص در سال‌های اخیر گام‌های بزرگی برداشته است. در سال ۱۳۵۳ سازمان انرژی اتمی ایران تأسیس شد و قرارداد ساخت نیروگاه اتمی «بوشهر» نیز به امضا رسید. اما از آن زمان تا سال ۱۳۸۱ فعالیت قابل‌توجهی صورت نگرفت. در ۲۰ بهمن ۱۳۸۱ رئیس‌جمهور وقت کشور خبر از تهیه سوخت هسته‌ای به دست متخصصان ایرانی برای نیروگاه‌های هسته‌ای ایران داد. در فروردین ۱۳۸۵ ایران اسلامی به همت غیورمردانی، چون شهید مسعود علی‌محمدی، مجید شهریاری، داریوش رضایی‌نژاد و مصطفی احمدی روشن، موفق به غنی‌سازی اورانیوم به میزان ۵/۳درصد شد. در تاریخ ۲۶بهمن۱۳۹۰ (۱۵ فوریه۲۰۱۲) ایران اسلامی موفق به ساخت میله سوخت هسته‌ای ۲۰درصد و بارگذاری آن در رآکتور تحقیقاتی ۵۵ مگاواتی شد.
به هر حال، «ایران در دنیا جزو ۱۳ کشور دارنده چرخه سوخت هسته‌ای است که اکتشاف اورانیوم، استخراج، تولید کیک زرد و تبدیل آن به گاز «UF۶» در حوزه تولید سوخت و مجتمع‌های سوخت در آن صورت می‌گیرد. همچنین هم‌اکنون ایران جزو کشور‌هایی است که توانایی غنی‌سازی اورانیوم دارند. آرژانتین، برزیل، چین، فرانسه، آلمان، هند، ایران، ژاپن، هلند، کره‌شمالی، پاکستان، روسیه، انگلیس و امریکا، فهرست کشور‌هایی است که توانایی غنی‌سازی اورانیوم را دارند.» مقام معظم رهبری درباره پیشرفت‌های چشمگیر هسته‌ای می‌فرمایند: «در فناوری برتر که در دنیا با افتخار از آن یاد می‌شود، مجبور شدند علی‌رغم همه دشمنی‌ها بگویند ایران جزو ۱۰ کشوری است که توانسته چرخه سوخت هسته‌ای تولید کند. این چیزِ کمی نیست... این پیشرفت‌های مهم به برکت نظام اسلامی به وجود آمده است.» همچنین فرمودند: «آنچه در تبلیغات غربی‌ها- به خصوص امریکایی‌ها- در مورد انرژی هسته‌ای گفته می‌شود، هدفش این است که ملت ایران را از یک پیشرفت علمی و فناوری محروم کند.»
۴- فناوری فضایی
حوزه هوا و فضا (Aerospace) یکی دیگر از حوزه‌هایی است که ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال‌های اخیر پیشرفت‌های خیره‌کننده‌ای در آن داشته است، به گونه‌ای که در سال‌های اخیر «بنا به اظهارنظر مؤسسه معتبر جهانی «فوتون»، ایران یکی از قدرت‌های نوظهور در عرصه فناوری هوا و فضا و یازدهمین کشور از نظر توسعه در عرصه فناوری فضایی است. همچنین ایران در جمع ۱۱ کشور دارای فناوری پرتاب ماهواره قرار دارد.»
۵- فناوری سلول‌های بنیادی
سلول‌های بنیادی، توانایی خود‌نوسازی
(Self Renewing) و تمایز (Differentiating) به انواع سلول‌ها از جمله سلول‌های خونی، قلبی، عصبی و غضروفی و بازسازی و ترمیم بافت‌های مختلف آسیب‌دیده بدن را دارند. هم اکنون ایران در میان کشور‌های متبحر در زمینه تحقیقات سلول‌های بنیادی پرتوان (I. S. P)، جزو ۱۰کشور برتر جهان و رتبه نخست در منطقه قرار دارد.
نتیجه‌گیری
از جمله مؤلفه‌های مهم در ارزیابی قدرت کشورها، علم و فناوری پیشرفته است. خوشبختانه جمهوری اسلامی ایران به رغم تمامی موانع و محدودیتها، در این زمینه نیز دارای توانمندی قابل ملاحظهای است. امروزه با گذشت چهار دهه، به برکت انقلاب جهشی بزرگ در حوزه علم و فناوری و پژوهش در کشور ایجاد شده است و قله‌های افتخاری که تا پیش از این، در انحصار چند کشور پیشرفته بود، در تصرف جوانان نخبه و انقلابی ایران اسلامی است. موفقیت‌ها و پیشرفت‌های به دست آمده از دانشمندان و مراکز علمی ایران طی این ۴۰ سال به قدری مهم و ارزشمند است که با هیچ دوره تاریخی قابل قیاس نیست.
