مسجد به عنوان اولين خاستگاه بيدارگري مردم در انقلاب اسلامي ايران همواره نقشي ماندگار داشته است. نقش و جايگاه آن در حيات سياسي ـ اجتماعي و فرهنگي مسلمانان، سابقه‌اي به قدمت اسلام دارد. تأسيس مسجد با درخشش نور اسلام و پيام جهاني آن همراه بود كه ورود به آن فرد را به اوج تعالي انساني و رهايي از هر گونه بندگي در برابر بت‌ها و خدايان دروغين مي‌كشاند.
با توجه به ماهيت سياسي دين اسلام، مسجد به عنوان كانون و محور فعاليت‌هاي ديني، سياسي و اجتماعي نقش مهمي در تاريخ پر‌فراز و نشيب اسلام داشته است. از صدر اسلام اين مكان به عنوان نماد اسلامي مطرح شد و پيامبر با سوق دادن عمده فعاليت‌هاي عمومي و حكومتي به مساجد در واقع مسجد را كانون نظام سياسي جهان اسلام قرار داد.
پيامبر(ص) براي اداره جامعه اسلامي همواره سعي خود را براي رتق و فتق امور معطوف ساختند و مسجد نه‌تنها مركز برگزاري فرايض ديني بود، بلكه شكلي از عمارت حكومتي نيز به شمار مي‌آمد. بسياري از تصميم‌گيري‌هاي مهم سياسي و اجتماعي و حتي طرح بسياري از عمليات‌هاي نظامي در مسجد صورت مي‌گرفت. مسجد قبا ـ كه در اولين سال هجرت پيامبر(ص) از مكه به مدينه احداث شد ـ در عين حال كه محل عبادت و جايگاه اجراي آداب و سنن مذهبي بود، يك نهاد اجتماعي و نظامي نيز محسوب مي‌شد و رفته‌رفته به يكي از مهم‌ترين مراكز تبديل شد و نمادي از اسلام به شمار مي‌رفت، به‌طوري كه كانوني براي شناخت حكومت اسلامي نيز بود.
گونه‌شناسي مراكز فعال سياسي، به‌خصوص در سطح توده‌هاي مردمي مؤيد نقش‌آفريني تاريخي مساجد در تحولات اجتماعي و مبارزات سياسي مردم ايران، به‌ويژه در سده اخير است. با توجه به فعاليت‌هاي متنوعي كه در مساجد انجام گرفته، آنها از جنبه‌هاي گوناگون قابل بررسي‌اند. فعاليت مساجد سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي بوده و در طول تاريخ همواره با توجه به مقتضيات و شرايط سياسي جامعه تغيير مي‌يافته است. لذا در هر دوره‌اي يكي از اين كاركردها نقش پررنگ‌تري در حوادث و وقايع اجتماعي ايفا كرده است.
با شروع نهضت اسلامي و انقلابي مردم ايران كه با اعتراض امام خميني به لايحه انجمن‌هاي ايالتي و ولايتي شروع شد، مسئولان و گردانندگان اصلي نهضت در مساجد دست به برگزاري ميتينگ زدند و پس از تبعيد امام فعاليت سياسي اين مساجد به دليل توجه و مراقبت‌هاي سنگين حكومت پهلوي متوقف شد و مبارزان فعاليت خود را در مراكز ديگر و بيشتر در خانه‌ها متمركز كردند.
مساجد تأثيرگذار تهران در دهه 1340 مانند مساجد بازار در شكل‌دهي و شكل‌گيري اجتماعات، تبليغات و اعلام مخالفت‌هاي سياسي عليه حكومت نقش اساسي داشتند. در اين دوره مساجد با محوريت نيروهاي انقلابي و با بيان اعتراضات مردمي، كاركرد اجتماعي و سياسي مناسبي در دوره اول نهضت در جامعه داشتند.
جايگاه و كاركرد تبليغي و اطلاع‌رساني مساجد در دوره دوم نهضت اسلامي و انقلابي مردم ايران از جمله نقش‌هايي است كه اين مكان‌هاي مقدس به عهده داشتند. در اين دوره كه نيروهاي انقلابي از حق هرگونه فعاليت اجتماعي و سياسي محروم بودند، مساجد مناسب‌ترين محل براي آگاهي دادن و اطلاع‌رساني به مردم، همچنين ارزنده‌ترين پايگاه براي سازماندهي و هدايت گرايش انقلابي ملت ايران بود.
تأثير كتابخانه‌هاي مساجد در امور فرهنگي، تبليغي و اطلاع‌رساني قبل از انقلاب بسيار مهم است. اين تأثير در مساجد قبا، لرزاده، جاويد و الجواد ملموس است. همچنين از ديگر كاركردهاي تبليغي مساجد تكثير و توزيع اعلاميه‌ها و نوارهاي انقلابي در طول اين دوره است. توزيع و تكثير اعلاميه‌هاي امام خميني در مساجد قبا، لرزاده و جاويد كه نقش مهمي در پيروزي نهضت داشتند، از جمله اين اقدامات بود.
بي‌گمان كاركرد مساجد تبليغ و اطلاع‌رساني بوده است و در واقع مساجد در اين دوره به عنوان پايگاه اطلاع‌رساني عمل مي‌كردند.
از شاخص‌ترين فعاليت‌هاي تبليغي مساجد ـ آنچه بيشترين تأثير را در مسائل فرهنگي ـ اجتماعي در اين دوره داشته است ـ سخنراني و خطابه بوده است. افراد جامعه به‌خصوص مسجدي‌ها بيشترين آگاهي‌هاي اجتماعي مذهبي را از همين طريق دريافت مي‌كردند. از اين روي بايد اذعان داشت كه مساجد اساسي‌ترين پايگاه انقلاب در دوران نضج‌گيري و اوج‌گيري آن بوده‌اند.
