از چه زماني كاربرد راديوداروها در درمان بيماري‌ها معمول شد؟
چيزي حدود 60 – 50 سال است كه اين روش كاربرد دارد. يعني از زماني كه راديوداروها به وجود آمده كم‌كم در كنار استفاده‌هاي كشاورزي يا صنعتي كاربردهاي پزشكي اين تكنيك هم مورد توجه قرار گرفته است. بنابراين اين مسئله چيز جديدي نيست اما روز به روز استفاده‌هاي جديدي از اين علم صورت مي‌گيرد و علوم هسته‌اي به سرعت رو به پيشرفت است. در كشور ما نيز عمده استفاده صلح‌آميز راديوداروها و انرژي هسته‌اي در پزشكي است.
آقاي دكتر! وقتي بحث استفاده‌هاي صلح‌آميز انرژي هسته‌اي مطرح مي‌شود يكي از مهم‌ترين كاربردهاي اين انرژي در پزشكي است. از اين دانش در پزشكي براي چه مقاصدي استفاده مي‌شود؟
از مدت‌ها قبل استفاده از راديوداروها هم براي تشخيص و هم براي درمان معمول شده است. از راديوداروها در بسياري از موارد براي تشخيص سرطان‌ها و بيمارهاي التهابي استفاده مي‌شود. اخيراً نيز با استفاده از دستگاه پت اسكن به طور خيلي دقيق مي‌توان بيماري‌هاي سرطاني را بررسي كرد. البته استفاده از راديوداروها در پزشكي تنها به بحث‌هاي تشخيصي محدود نمي‌شود و خيلي وقت‌ها از راديوداروها براي درمان سرطان‌ها استفاده مي‌شود به طور مثال از يد راديو‌اكتيو، سرطان‌هاي تيروئيد درمان مي‌شود.
ايتريوم 90 عنصر ديگر راديو اكتيو است كه با استفاده از آن مي‌توان درمان‌هاي داخل شرياني انجام داد. اين عنصر راديو اكتيو توسط حامل‌هايي داخل تومور قرار مي‌گيرد و لانه‌گزيني مي‌كند. بعد از اين تومور با اشعه‌اي كه از اين راديو‌دارو ساطع مي‌شود درمان خواهد شد. در واقع بيماراني كه قبلاً امكان درمان نداشتند و محكوم به مرگ بودند با اين روش‌هاي درماني مبتني بر انرژي هسته‌اي اميد تازه‌اي به زندگي پيدا مي‌كنند.
آيا در حال حاضر ما قادر به توليد اين راديوداروها هستيم؟
خوشبختانه سازمان انرژي اتمي نيز براي توليد اين راديو‌دارو تمهيدات لازم را انديشيده است. اين در حالي است كه ايتريوم 90 فقط در دنيا در دو كشور كانادا و استراليا توليد مي‌شود. اين راديو‌دارو نيمه عمر كوتاهي در حدود 60 ساعت دارد اما با توليد اين راديو‌دارو در اختيار اينترونشنيست‌ها قرار گرفته و مي‌توانند آن را براي درمان بيماري‌ها به كار بگيرند. با توجه به عمر كوتاه آن بايد در داخل كشور توليد شود تا بتوان به موقع آن را به بيماران رساند.
شما درباره «نيمه عمر» راديوداروها صحبت كرديد. اين «نيمه‌عمر» به چه معناست؟
راديو داروها مرتب به عناصر ديگري تبديل مي‌شوند و نيمه‌عمر شاخصي است كه نشان مي‌دهد اين تبديل ظرف مدت چند ساعت، چند روز يا چند ماه اتفاق مي‌افتد. برخي از مواد و عناصر راديو اكتيو ظرف چند ساعت به عنصر ديگري تبديل مي‌شوند اما برخي چندين سال يا حتي چند هزار سال طول مي‌كشد تا اين تبديل اتفاق بيفتد. به طور مثال همين عنصر ايتريوم 90 كه در دستگاه پت كاربرد دارد طي مدت 60 ساعت به عنصري ديگر تبديل مي‌شود بنابراين بايد پيش از اينكه به ماده ديگري تبديل شود مورد استفاده قرار بگيرد.
در واقع مي‌توان گفت نيمه عمر راديوداروها چيزي شبيه به تاريخ انقضاي داروها يا مواد خوراكي ديگر است و وقتي نيمه‌عمر آنها تمام شود ديگر قابل استفاده نيستند. درست است؟
بله دقيقاً؛ اصلاً يكي از علت‌هايي كه بايد راديوداروها به صورت موضعي و در محل مصرف توليد شود همين است كه بايد خيلي سريع پس از توليد به مصرف برسند. اغلب راديو داروها داراي نيمه‌عمر كوتاهي هستند و فرصت زيادي براي استفاده از آنها براي تشخيص و درمان بيماري‌ها وجود ندارد.
پس بنابراين واردات آنها چندان امكانپذير نيست يا اگر وارد شود بايد تحت شرايط خاصي اين واردات صورت بگيرد. اينطور نيست؟
در كشورهاي ديگر دنيا راديوداروها را وارد مي‌كنند اما وقتي كشوري توانش را داشته باشد دليلي ندارد كه اين داروها را وارد كند. علاوه بر اين كشورهايي كه مي‌خواهند اين داروها را وارد كنند ناگزيرند هزينه‌هاي بسيار هنگفتي بپردازند. به طور نمونه وارد كردن ايتريوم 90 كه در دستگاه پت اسكن مورد استفاده قرار مي‌گيرد چيزي حدود 30 ميليون تومان هزينه در پي خواهد داشت. اين در حالي است كه اين مقدار دارو حداكثر براي دو بيمار جواب مي‌دهد. از سوي ديگر علم پزشكي هسته‌اي يا علم توليد ايزوتوپ‌ها در ايران دانشي است كه بايد حفظ و از آن محافظت شود.
چگونه و بر اساس چه مكانيسمي مي‌توان از راديوداروها براي درمان بيماري‌ها كمك گرفت؟
در اينجا از روش‌هاي اينترونشن كمك گرفته مي‌شود. اين تكنيك‌هاي درماني روش‌هايي هستند كه با كمك آنها براي بيماري‌هايي كه در گذشته درمانشان بايد به وسيله جراحي انجام مي‌گرفت، بدون جراحي براي بيمار اقدامات درماني انجام مي‌شود. براي مثال وقتي توموري در داخل كبد وجود دارد مي‌توان با استفاده از روش RFA تومور را سوزاند يا از داخل شريان داروهاي ضد سرطان را به تومور رساند. در اين صورت به جاي اينكه تمام بدن مورد اصابت دارو قرار بگيرد فقط دارو در همان موضع و در داخل تومور قرار مي‌گيرد و آن را از بين مي‌برد. بنابراين عوارض سيستميك يا كلي داروهاي ضد سرطان كه معمولاً داروهاي خطرناكي هستند بسيار كم مي‌شود و اثر موضعي دارو بسياربسيار بالامي‌رود. همين مسئله موجب مي‌شود تا ما درماني را به دست آوريم كه قبلاً قابل تصور نبود و بيماراني بهبود پيدا كنند كه قبلا محكوم به مرگ بودند. بنابراين اينترونشنال راديولوژي توانسته افق روشني را براي درمان آينده خيلي از بيماري‌ها مانند سرطان ايجاد كند.
افق آينده پزشكي هسته‌اي و كاربرد انرژي هسته‌اي را چطور مي‌بينيد؟
افق آينده پزشكي هسته‌اي در ايران بسيار درخشان است و ما توانسته‌ايم متخصصان بسيار ارزشمندي را تربيت كنيم و دستگاه‌ها و امكانات خيلي خوبي در ايران وجود دارد و حتي يكي از مراكز تحقيقاتي دانشگاه علوم پزشكي تهران در زمينه ساخت وسايل مربوط به تصوير‌برداري در زمينه پزشكي هسته‌اي فعاليت دارد.
آقاي دكتر! شما درباره دستگاه پت اسكن براي بررسي بيماري سرطان صحبت كرديد. اين دستگاه چه كاربردي در پزشكي دارد؟ آيا هم اكنون اين دستگاه در ايران هم وجود دارد يا بيماران ما براي استفاده از اين دستگاه تشخيصي بايد به خارج از كشور بروند؟
دو دستگاه پت اسكن در ايران وجود دارد. يكي حدود هفت هشت سال پيش وارد شد و يكي دو، سه سال پيش اما هر دو همزمان راه‌اندازي شدند. تمام بيماران سرطاني براي تشخيص و پيگيري درمانشان به گونه‌اي به پت وابسته هستند.
قبلاً از وارد كردن اين دستگاه‌ها بيماران ما براي تشخيص و پيگيري درمانشان چه مي‌كردند؟
قبلاً بيماران ايراني براي انجام پت اسكن به كشور تركيه مي‌رفتند و اين امر براي هر بيماري 15 ميليون تومان هزينه بر‌مي‌داشت كه اين هزينه مربوط به چند سال پيش و پيش از راه‌اندازي دستگاه پت در داخل كشور است. در حال حاضر هزينه انجام پت اسكن در كشور حدود 3 ميليون تومان است كه اگر با قيمت روز دلار در نظر بگيريم حدود 12 ميليون تومان صرفه‌جويي مي‌شود.
براي ادامه كار اين دستگاه‌ها امكانات لازم را داريم؟
بله راديوداروهاي فلوئور 18 در ايران توليد مي‌شود.
به نظر شما دو دستگاه براي كل كشور كافي است و نيازهاي تشخيصي و درماني كشور را تأمين مي‌كند؟
اين سؤالي است كه مسئولان وزارت بهداشت و سطح‌بندي كشور بايد پاسخ بدهند اما به طور يقين نياز كشور بيشتر از اينهاست و در آينده نياز به راديوداروها براي تشخيص و درمان روز به روز بيشتر مي‌شود. بحث بعدي صادرات اين تكنولوژي است كه ما مي‌توانيم در گام بعدي روي اين مهم برنامه‌ريزي داشته باشيم. به خصوص اينكه جمعيتي حدود 300 ميليون نفر در كشورهاي مجاور ما مانند عراق، تركيه، آذربايجان و ديگر همسايگان ايران وجود دارند كه مي‌توانند مخاطب خدمات پزشكي و درماني ما باشند. ما در زمينه توريسم درماني مريض‌هاي زيادي از كشورهاي مجاور به خصوص عراق داريم و حتي بيماراني از تركيه به ايران مي‌آيند چون قيمت خدمات درماني در ايران نسبت به تركيه چندين برابر ارزان‌تر است، بنابراين يكي از زمينه‌هاي تبادل فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي است و وقتي مريضي به عنوان هلث توريسم مي‌آيد، دستاوردهاي زيادي مي‌تواند براي ما داشته باشد. بنابراين توريسم‌درماني و ارائه خدمات راديو ايزوتوپ‌ها هم به صورت ارائه سرويس به توريسم‌هاي سلامت و هم ارسال آنها به بيمارستان‌هاي نيازمند كشورهاي مجاور، علاوه بر اينكه كاري انساني است، ارز‌آوري دارد و مي‌تواند موجب شكوفايي اقتصادي، ملي و علمي شود. اين نيز يكي از جنبه‌هايي است كه در اين باره بايد مد نظر قرار داد.
آيا ما مي‌توانيم دستگاه پت اسكن را در داخل كشور توليد كنيم؟
براي توليد پت ما تكنولوژي توليد را نداريم اما درباره دستگاه اسپكت دانشمندان ما مطالعات طراحي آن را شروع كرده‌اند. مسئله مهم ديگر موضوع خودباوري است و نبايد بگذاريم اين دستاورد از بين برود. جامعه‌اي كه خود را باور نداشته باشد، تحقير شود، احساس ضعف كند و دچار يأس شود سقوط خواهد كرد زيرا اميد بسياري از مسائل را حل مي‌كند. تبلور استقلال ما در صنعت هسته‌اي براي رشد علمي كشور امري راهبردي است.
آقاي دكتر! راديوداروها چگونه و با چه سلاحي به جنگ سلول‌هاي سرطاني مي‌روند؟
اين كار به وسيله امواجي صورت مي‌گيرد كه راديوداروها از خود ساطع مي‌كنند. امواجي كه راديوداروها براي از بين بردن سلول‌هاي سرطاني استفاده مي‌كنند براي مواردي كه راديو دارو در داخل بدن قرار مي‌گيرد و بر سلول‌هاي سرطاني اثر مي‌گذارد، امواج بتاست. قدرت نفوذ اين امواج كم است اما در حاشيه نفوذ يك سانتيمتري خودش آثار تخريبي بسياري بر سلول‌هاي سرطاني مي‌گذارد و موجب از بين رفتن تومور مي‌شود اما به بافت‌هاي سالم كاري ندارد. اما در مواردي كه از خارج از بدن اشعه مي‌تاباند معمولاً اشعه گاما استفاده مي‌كنند. بحث استفاده از اشعه در درمان بر اساس دانش راديو‌تراپي و روشي بسيار دقيق است. در اين روش درماني محاسبات حساب شده‌اي وجود دارد تا عوارض را به حداقل و اثرات درماني را به حداكثر برساند.
اگر بخواهيم استفاده از راديو داروها در درمان بيماري‌هاي صعب‌العلاجي همچون سرطان را با شيمي درماني مقايسه كنيم چطور؟ تفاوت شيمي‌درماني در درمان سرطان با درمان‌هاي مبتني بر انرژي هسته‌اي چيست و كدام روش بهتر است؟
در راديو ايمبوليزيشن مواد راديو اكتيو با كمك حمال‌هاي خاص به داخل شريان‌هاي عضو مورد نظر كه معمولاً كبد است فرستاده مي‌شوند. اين راديوداروها در كنار تومور مورد نظر قرار مي‌گيرد و آن را از بين مي‌برد بدون آنكه به بافت‌هاي سالم بدن كاري داشته باشد. درست مانند اينكه در شهري خانه‌اي را كه محل نيروهاي مسلح و شرور است، هدف بگيريد و آن را از بين ببريد بدون آنكه ساير اعضاي شهر آسيبي ببينند. در حالي كه شيمي‌درماني عمومي و ساير روش‌هاي قديمي مانند اين است كه شما كل شهر را به رگبار مي‌بنديد تا چند تن افراد شرور مورد نظر كشته شوند. روش راديو ايمبوليزيشن در درمان سرطان‌ها از جمله درمان‌هاي بسيار بسيار موفق است كه به هيچ وجه جايگزين ندارد.
پس در واقع مي‌توان گفت روش‌هاي درماني با استفاده از راديوداروها ضمن درمان هدفمند‌تر و دقيق‌تر عوارض كمتري بر جا مي‌گذارد و بيمار راحت‌تر مي‌تواند دوران نقاهت خود را طي كند و به زندگي عادي باز‌گردد؟
بله دقيقاً همينطور است.
آقاي دكتر! شما عناصر راديو‌داروهايي مانند يد، فلوئور يا ايتريوم را براي استفاده در روش‌هاي درماني و تشخيصي مختلف مثال زديد اين راديوداروها بر چه اساسي انتخاب مي‌شوند؟
اين بستگي به بيولوژي دارد. مثلاً استفاده از فلوئور در دستگاه پت به اين دليل است كه اين عنصر مانند اكسيژن عمل مي‌كند و هر جاي بدن كه به اكسيژن نياز دارد اين ماده هم مي‌تواند به آنجا برود بنابراين فلوئور در سوخت و ساز بدن وارد مي‌شود و مي‌تواند سوخت‌و‌ساز بدن را نشان بدهد. از سوي ديگر سلول‌هاي سرطاني مكانيسم سوخت‌‌و‌سازشان با سلول‌هاي عادي بدن متفاوت است و سريع‌تر تكثير شده و سوخت‌و‌ساز بالاتري دارند. البته عمر اين سلول‌ها نيز نسبت به سلول‌هاي عادي كمتر است. بنابراين فلوئور مي‌تواند با توجه به سوخت‌و‌ساز متفاوت سلول‌هاي سرطاني از ساير سلول‌هايي كه سوخت‌و‌ساز نرمال دارند، محل دقيق اين سلول‌ها را براي پزشك مشخص كند. در واقع به كمك اين راديو‌دارو مي‌توان مشخص كرد در كدام قسمت بدن ضايعه تومورال وجود دارد. دقت اين تشخيص در حد ميليمتر است در حالي كه در گذشته ما قادر نبوديم ضايعات زير سانتيمتر را مشخص كنيم. بنابراين با اين روش تشخيصي مي‌توان در همان مراحل اوليه با دقت بالاتر بيماري را تشخيص داد و اين خيلي اهميت دارد، زيرا اگر بتوان تومور را زود شناسايي كرد احتمال شفا گرفتن مريض خيلي بيشتر از موقعي است كه تومور چند سانتيمتر شود و بيمار در تومورهاي زير ميليمتر شانس بيشتري براي درمان و بقا دارد.
بر اساس توضيحات شما مي‌توان گفت روش‌هاي تشخيصي و درماني مبتني بر استفاده از انرژي هسته‌اي و راديوداروها مانند آن است كه چراغي به دست پزشك مي‌دهد تا دقيقاً به محل ضايعه رفته و بتواند گزينشي‌تر و دقيق‌تر روند درمان را ا نجام دهد؟
بله يكي از ابزارهايي كه كمك مي‌كند تا ما بيماري‌ها را سريع‌تر تشخيص بدهيم همين راديوداروها و استفاده از دانش هسته‌اي است.
طبيعتاً اين روش هميشه كاربرد ندارد. چه زمان‌هايي پزشك تشخيص مي‌دهد كه بايد از اين روش استفاده كند؟
اينكه براي درمان هر بيماري از چه روشي استفاده كنيم موضوعي است كه بر مبناي الگوريتم درخت تصميم مي‌توان درباره آن به نتيجه رسيد. ما در همه رشته‌ها از جمله پزشكي يك درخت تصميم داريم كه تصميم‌گيري را بر اساس يك منطق و اصول براي درمان بيماري رقم مي‌زند.
بنابراين نمي‌توان گفت در تمامي موارد سرطان‌ها اولين درمان استفاده از راديوداروها باشد با وجود آنكه به نظر مي‌رسد اين نوع درمان سريع‌تر و دقيق‌تر از درمان‌هاي معمول سرطان همچون شيمي درماني است. اينطور نيست؟
بله دقيقاً به نكته خوبي اشاره كرديد. يكي از مشكلاتي كه در كشورمان وجود دارد اين است كه بيمار از پزشك مي‌خواهد كه فلان كار را براي من انجام دهيد در حالي كه خيلي وقت‌ها در روند درمان بيماري به اين همه آزمايش و عكس نيازي نيست و خيلي از اين روش‌ها در صورتي كه ضرورت نداشته باشد مي‌تواند براي بيمار خطرناك هم باشد. به طور نمونه خود مواد ايزوتوپ و انرژي هسته‌اي اگر بدون منطق باشد و محافظت‌هاي لازم صورت نگيرد و مريض درست انتخاب نشود نه تنها سود ندارد بلكه مي‌تواند مضر هم باشد بنابراين اختيار اين موضوع را بايد به پزشك سپرد.
و سخن آخر...
به نظر من هيچ كس نمي‌تواند به كشوري مانند ايران كه به لحاظ علمي در جايگاه بالايي قرار دارد بگويد كه شما نمي‌توانيد از راديوداروها و كاربردهاي انرژي هسته‌اي در علوم پزشكي استفاده كنيد يا اينكه ما را محدود كنند چراكه اصولاً محدود كردن در علم شيوه صحيحي نيست به خصوص در دنيايي كه ادعاي آزادي و دموكراسي دارد.
