مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی سالهاست در طبقه اول کتابخانه مرکزی این آستان مقدس در جوار مضجع شریف حضرت رضا(ع) میزبان استادان، محققان و دانشجویان از اقصی نقاط ایران و جهان است. در این گزارش به مرور فعالیتها و دستاوردهای مهم این مرکز میپردازیم.
اهمیت نسخ خطی در شکلگیری کتابخانه
اولین اثر خطی وقفی آستان قدس رضوی جزوات قرآنی است که توسط «کشواد بن اِملاس» در سال 327 هجری قمری بر روضه رضویه وقف شده است. همچنین قدیمی‌ترین کتاب خطی کتابخانه این آستان مقدس، شرح دیوان «تمیم بن مقبل» در موضوع ادبیات متعلق به سال 380 قمری است که توسط «محمد بن معلَی اَزدی» شرح شده است. همچنین از دیرباز علما، دانشمندان و اهل کتاب نظیر شیخ بهایی توجه خاصی به کتابخانه حرم مطهر رضوی داشتند و آثار خطی ارزشمند بسیاری را بر این کتابخانه وقف کردند. پژوهشگران و فهرست‌نگاران برجسته‌ای نیز همچون احمد گلچین معانی، نجیب مایل هروی، عماد فهرستی، محمد خالصی‌زاده و سیدعلی اردلان جوان در بخش نسخ خطی این کتابخانه در ادوار مختلف خدمت می‌کردند. از سویی دیگر، بررسی تاریخچه کتابخانه حرم مطهر نشان می‌دهد که قدیمی‌ترین بخش فهرست‌نویسی کتب و قرآنهای خطی کشور نیز در این کتابخانه از سال 1305 شمسی فعال بوده و تاریخچه انتشارات در کتابخانه آستان قدس نیز با انتشار فهرست نوین نسخ خطی از همین سال آغاز شده است. حتی از دوره صفویه این کتابخانه مرمتکار و کتابدار داشته و به همت آنان امروزه نسخه‌های خطی کهن در این کتابخانه برای آیندگان به یادگار مانده است. بیتردید تمام این نکات بر اهمیت نسخ خطی در شکلگیری و توسعه کتابخانه بارگاه ملکوتی رضوی دلالت دارد.
از تنوع تا نفاست آثار
در ادامه دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی بیان میکند: در حال حاضر مجموعه‌ای شامل بیش از 90 هزار اثر خطی اعم از کتاب، قرآن، دست‌نوشته و نسخه عکسی و 54 هزار نسخه کتاب چاپ سنگی در مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی وجود دارد.
او می‌گوید: این آثار خطی و چاپ سنگی دربردارنده موضوعاتی اعم از فقه، اخبار، ادبیات، کلام، حکمت، تاریخ، جغرافیا، طب، تجوید، تفسیر، منطق، ادعیه و زیارات و... است که توسط دانشمندان، علما، نویسندگان، شاعران، ادیبان، حکما و هنرمندان، در طی قرنهای متمادی تألیف شده است. بسیاری از این آثار علاوه بر نفاست در محتوا، از نظر هنر کتاب‌آرایی نیز کم‌نظیر و باارزش است.
همچنین حسن‌آبادی می‌افزاید: نگهداری از حدود 21 هزار قرآن و جزوه قرآنی؛ از صدر اسلام تا کنون در این مرکز موجب شده تا کتابخانه حرم مطهر رضوی، یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌های ایران و جهان اسلام در حوزه آثار قرآنی باشد.
نگهداری ۱۴۴ هزار اثر خطی و چاپ سنگی در کتابخانه حرم رضوی
نمونه فعالیتهای علمی و پژوهشی
مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی همچون دیگر بخشهای این سازمان در سالهای اخیر نگاه خاصی به امر علم و پژوهش داشته است. حسن‌آبادی در این باره نیز بیان میکند: در این راستا این مرکز از یک سو در برگزاری برنامه سه‌شنبه‌های علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی به منظور بازشناسایی منابع خطی و چاپ سنگی مرکز، معرفی این منابع به عموم و استفاده از ظرفیت پژوهشگران بیرونی سازمان در قالب سخنران مشارکت فعال دارد و از سویی دیگر به تألیف و چاپ آثار پژوهشی مبتنی بر منابع مرکز و همچنین انتشار دوفصلنامه «پژوهشنامه مطالعات نسخ خطی» با همکاری انجمن ایرانی تاریخ اسلام می‌پردازد.
او می‌افزاید: به طور مثال به همت مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی در دو سال اخیر، کتاب سه جلدی «اجازات علما»، کتاب «بازشناخت تفاسیر خطی فارسی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی»، کتاب «منتخب القصاید: نخستین کتاب چاپی آستان قدس رضوی»، کتاب نفیس «آرایه هنری قرآن‌ها»، کتاب «گلزار الفت» و همچنین چهار جلد فهرست خطی و سنگی روانه بازار نشر شده است.
ارتقای خدمات‌رسانی به محققان
این مرکز در حوزه ارائه خدمات مطالعاتی و پژوهشی به محققان و دانشجویان نیز همواره فعال بوده است و تالار محققان مخطوطات همواره پذیرای عموم مراجعان است. البته در چند سال اخیر به منظور ارائه خدمات تخصصی به استادان، مشاوران و پژوهشگران حوزه نسخ خطی و چاپ سنگی که بیش از یک رو ز می‌خواهند از مجموعه منابع این مرکز استفاده کنند، بخش «مطالعات تخصصی» را راه‌اندازی کرده و اتاق محققان خاصی را به این امر اختصاص داده است. در این بین، مدیر مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی تصریح میکند: این مرکز در ارتباط مستمر با دانشگاه‌ها و مراکز علمی و فرهنگی مرتبط است و امکان پذیرش استادان را برای گذراندن دوره فرصت مطالعاتیشان دارد.
همچنین او می‌گوید: به طور معمول نسخه دیجیتال منابع خطی و چاپ سنگی به صورت حضوری و غیرحضوری در اختیار اهل علم و پژوهش قرار می‌گیرد، اما در صورت نیاز مبرم محققان ویژه، امکان دسترسی مستقیم آنان به نسخه نیز طبق ضوابط سازمان فراهم می‌شود.
حسن‌آبادی با بیان اینکه هم‌اکنون بیش از 22 هزار نسخه خطی این مرکز از طریق کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی به صورت برخط(آنلاین) در دسترس کاربران قرار دارد، خاطرنشان میکند: مرکز نسخ خطی این آستان مقدس در مسیر دسترس‌پذیری بیشتر پژوهشگران به منابع خود نیز در حرکت است تا جایی که راه‌اندازی وب‌سایت مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی در دستور کار قرار دارد.
