سرويس اقتصادی جوان آنلاين: ترکمنستان در بحران؛ کشوری که ۷۰ درصد از درآمدهای خود را در صادرات گاز میبیند، ولی طی چند سال گذشته به دلیل کاهش قیمت گاز و همچنین از دست دادن دو مشتری اصلی خود، در وضعیت بغرنجی به سر میبرد. بزرگترین منتفعان این وضعیت عشقآباد، روسیه و چین هستند، هر چند که ایران هم میتواند با جدیتر کردن مذاکرات خود با دولت این کشور، مانند چین و روسیه امتیازات خوبی را از این کشور دریافت کند به ویژه آنکه در پرونده شکایت گازی ترکمنستان از ایران، بهتر است پیش از صدور حکمی له یا علیه طرفین، تجارت گاز میان دو کشور احیا شود.
سقف قرارداد گازی ایران و ترکمنستان سالانه ۸ میلیارد مترمکعب بود که به دلیل اختلاف طرفین در سال ۹۵، ترکمنستان صادرات گاز به ایران را متوقف کرد تا اختلاف دو طرف پس از مذاکرات نامنظم، به داوری برده شود. به جز ایران، ترکمنستان به کشورهای چین و روسیه نیز گاز صادر میکرد که با کنار رفتن تهران و مسکو از خرید گاز ترکمنستان، چین یگانه خریدار گاز همسایه شمالی ایران شد. با این وجود، روسها چندی پیش قراردادی را برای واردات گاز از ترکمنستان امضا کردند که دارای ویژگیهای عجیبی است.
ورود روسیه
روسیه از سال ۲۰۱۶ واردات گاز از ترکمنستان را متوقف کرده بود و چندی پیش قرارداد جدیدی را برای واردات ۵/۵ میلیارد مترمکعب در سال امضا کرده که اطلاعاتی درباره قیمت آن درز نکرده است. روسیه مراودات گازی خود را با این کشور با قراردادی به میزان ۴۰ میلیارد مترمکعب در سال از سال ۲۰۰۳ آغاز کرد. مسکو، در سال ۲۰۱۰ حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب گاز از عشقآباد دریافت میکرد که این رقم در سال ۲۰۱۵ به نصف کاهش یافت و در نهایت در سال ۲۰۱۶ به صفر رسید و حالا پس از سه سال از توقف تجارت گاز، قرارداد جدیدی میان دو طرف امضا شده است که براساس آن، روسیه سالانه ۵/۵ میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان وارد میکند. نکته مهم دراینباره این است که پس از قطع واردات گاز روسیه از این کشور، دولت ترکمنستان از نظر درآمد دچار مشکلات بزرگی شد.
گرچه روسیه دلیل رسمی را برای توقف خرید گاز ترکمنستان اعلام نکرد، ولی اصلیترین دلیل این اقدام گازپروم آن بود که این شرکت، با خرید ارزان گاز و با اضافه کردن آن به گاز تولیدی خود، این حامل انرژی را با قیمتی گرانتر به مشتریان اروپایی خود میفروخت، ولی از سال ۲۰۱۶ که قیمت گاز در اروپا دچار روند کاهشی شد، روسها تصمیم گرفتند واردات گاز از این کشور را به دلیل کاهش صرفه اقتصادی متوقف کنند.
در سال ۲۰۱۷، اما ایران هم به دلیل مشکلات قیمتی خود با ترکمنستان، واردات از این کشور را متوقف کرد. خروج دو مشتری گازی این کشور، عشقآباد را بیشتر از گذشته به چین وابسته کرد و پکن هم با سوءاستفاده از این وضعیت، واردات گاز خود را به بیش از ۳۳ میلیارد مترمکعب در روز افزایش داد و اکنون با موضعی بالاتر در چانهزنی، گاز ارزانتری از شرکت ترکمن گاز دریافت میکند و عشقآباد هم چارهای جز کوتاه آمدن در قبال خواستههای چین ندارد. چینیها بزرگترین مشتری ترکمنستان هستند که براساس آمارهای رسمی شرکت بیپی، در سال ۲۰۱۸ بیش از ۳۳ میلیارد مترمکعب گاز از همسایه خود وارد کردهاند که این رقم در سال ۲۰۱۷ حدود ۷/ ۳۱ میلیارد مترمکعب بود.
گرچه این آمار درآمد خوبی برای ترکمنها محسوب میشود، اما نباید فراموش کرد بخش مهمی از این درآمد، بابت بازپرداخت سرمایهگذاری چینیها در تأسیسات و میادین گازی ترکمنستان به پکن برمیگردد که همین موضوع سود کمی را عاید این کشور میکند. حالا فرض کنید با کاهش قیمت نفت طی سالهای جاری چه اتفاقی برای درآمدهای گازی ترکمنستان رخ داده است، به ویژه قرارداد با چین که فرمول قیمتگذاری گاز آن براساس قیمت نفتخام تعیین شده است.
از سوی دیگر، چین در حال متنوعسازی منابع موردنیازش است و به همین دلیل جز ترکمنستان، با کشورهای روسیه، قزاقستان و ازبکستان قراردادهایی را به امضا رسانده که همین موضوع، قدرت چانهزنی این کشور را در مقابل ترکمنستان افزایش داده است.
روسیه نیز از این وضعیت برای افزایش منافع خود استفاده کرده، بهگونهایکه برخی منابع در روسیه میگویند پیشنهاد روسها به ترکمنستان رقم ۱۱۰ دلار برای هر هزار مترمکعب گاز طبیعی بوده است. یعنی به ازای دریافت هر مترمکعب گاز طبیعی ۱۱ سنت به دولت این کشور پرداخت میکند که یکی از پایینترین قیمتهای امروز بازار منطقه است. ترکمنستان ناچار به کنار آمدن با این شرایط است، زیرا تنها مشتری گاز آن چین است و با توجه به وابستگی شدید این کشور به درآمدهای گازی، مجبور به پذیرش چنین شرایطی است به ویژه آنکه بدانیم مهمترین دلیل روسیه برای قطع واردات گاز از ترکمنستان، قیمت گاز این کشور بوده است.
با این وجود، ترکمنستان قصد دارد با احداث خط لوله ترنس - کاسپین در بستر دریای خزر، گاز خود را به ترکیه و اروپا برساند، اما به دلیل اختلافات مرزی و حوزهای میان همسایگان دریای خزر، این پروژه با مشکلات خاص خود مواجه است. از سوی دیگر، این کشور قصد دارد با پیگیری و اجرای پروژه تاپی سالانه ۳۳ میلیارد مترمکعب گاز را به کشورهای افغانستان، پاکستان و هندوستان برساند، اما این پروژه هم با چالش امنیتی روبهرو شده است، ضمن اینکه همین میزان گاز، در اختیار چین قرار گرفته است و قطعاً چینیها علاقهای ندارند با راهاندازی پروژه تاپی، گاز ارزان ترکمنستان را از دست بدهند.
در چنین شرایطی طبیعی است که ترکمنستان انعطاف بیشتری در قبال روسیه داشته باشد، زیرا از نظر اقتصادی و بودجهای، میتواند با یک قرارداد نهچندان بزرگ هم کمی از وضعیت بحرانی خارج شود، کما اینکه قصد دارد روسیه را برای توسعه میادین گازی و صنایع پایین دست مانند پتروشیمی متقاعد کند.
از سوی دیگر، با وجود اینکه مسکو با خطر کاهش سهم خود در بازار اروپا مواجه است، اما در سال ۲۰۱۸ با افزایش میزان صادرات گاز، توانست سهم خود را در بازار اروپا از ۳۴ درصد به حدود ۳۷ درصد برساند. با توجه به پروژههای نورد استریم ۲ و ترکیش استریم که مسکو با سرعت در حال اجرای آن است، استفاده از گاز ارزان ترکمنستان برای صادرات گاز میتواند یک برگ برنده مهم برای روسیه باشد. روسیه هر مترمکعب گاز طبیعی خود را به مبلغ ۲۵ سنت به اروپا میفروشد که حتی در صورت کاهش قیمت گاز به دلیل افزایش عرضه در اروپا، خرید گاز ارزان ترکمنستان و فروش آن به قیمتی بالاتر یک سود ویژه برای ولادیمیر پوتین محسوب میشود.
این نکته را نباید فراموش کرد که بازار اروپا برای روسیه بسیار حیاتی است و به همین دلیل، این کشور از همه ابزار خود برای حذف راهکارهایی که میتواند نقش مسکو را در انرژی اروپا کمرنگتر کند، مقابله خواهد کرد از جمله خط لوله ترنس کاسپین که منافع این کشور را به خطر خواهد انداخت.
بحران اقتصادی
ترکمنستان هم اوضاع مالی پریشانی را تجربه میکند؛ هر مترمکعب گاز طبیعی که این کشور به چین صادر میکرد از قیمت ۵۰ سنت به ۲۶ سنت در سال ۲۰۱۷ کاهش پیدا کرده است. وضعیت اقتصادی ترکمنستان نیز وخیم است، بهطوریکه ارزش پولی ملی این کشور به شدت سقوط کرده و اختلاف منات – واحد پول ترکمنستان- در بازار آزاد و نرخ رسمی اعلام شده، بسیار افزایش یافته است.
کار به جایی رسیده است که برنامههای جیرهبندی غذایی در این کشور اجرا میشود و بازارهای سیاه کالاها را با قیمتی بالاتر به فروش میرسانند. شهروندان عادی این کشور با مشکلات اساسی مواجه شدهاند و بودجه دولت نیز با کاهش درآمدها دست و پنجه نرم میکند، بهطوریکه نخستین بخش متأثر شده از این وضعیت، سیستم درمانی و رفاهی مردم این کشور است.
همچنین کاهش درآمدهای ارزی ترکمنستان پرداخت پول به پیمانکاران خارجی این کشور را سخت کرده که همین موضوع، موجب کاهش سرمایهگذاری و دور شدن شرکتهای خارجی از این کشور شده است. گرچه دولت از خصوصیسازی گفته است، اما همه کارشناسان میدانند واگذاری بخشهای دولتی به بخش خصوصی تنها برای رها شدن دولت از هزینههایی است که دیگر توان پرداخت آن را ندارد.
درآمد صادراتی ترکمنستان در سال ۲۰۱۴ معادل ۴ /۱۱ میلیارد دلار بود که در سال ۲۰۱۷ به ۶ /۷ میلیارد دلار کاهش یافت؛ البته باید توجه داشت بخش مهمی از این رقم مربوط به صادرات گاز به چین است که با توجه به عدم وجود اطلاعات رسمی از بازپرداخت سرمایهگذاری چینیها در میادین و تأسیسات گازی ترکمنستان، مشخص نیست خالص درآمد گازی چین به چه میزان است.
با این وجود، چینیها در سال ۲۰۱۸ واردات خود را از ترکمنستان ۲۵ درصد نسبت به سال ۲۰۱۷ افزایش دادند و افزایش تقاضای گاز چین از ترکمنستان، موجب بهبودی اندک اقتصاد ترکمنستان شده است. با این وجود آغاز صادرات گاز ازبکستان، قزاقستان و روسیه به چین به مراحل اجرایی خود نزدیک شده است که خطری بزرگ برای عشقآباد به شمار میرود. آمارها نشان میدهد چین در چه جایگاهی برای ترکمنستان قرار دارد و اگر روزی چینیها تجارت گاز با عشقآباد را کاهش دهند، ترکمنستان با چه بحرانی مواجه خواهد شد.
راهکار ترکمنستان چیست؟
عشقآباد در حال تلاش برای یافتن بازارهای جدید است؛ ترنس کاسپین با چالشهای فراوانی مواجه شده و بعید است طی چند سال آینده به سرانجام روشنی برسد؛ روسیه نیز بهعنوان مخالف سرسخت این پروژه، درصدد است گاز ترکمنستان را با قیمتی ارزانتر دریافت کرده و با خطوط لوله جدید خود، آن را به اروپا صادر کند. البته ترکمنستان به خوبی میداند با وجود حمایتهای امریکا از این خط لوله، فعلاً چارهای جز کنار آمدن با خواسته روسها ندارد و آغاز تجارت گاز میان دو کشور را باید در این بستر ارزیابی کرد.
چین هم با سرمایهگذاری در ترکمنستان نهتنها گاز ارزانی از این کشور دریافت میکند، بلکه اصل سرمایهگذاری و سود خود را هم از درآمد صادرات گاز ترکمنستان کسر میکند و علاقهای ندارند عشقآباد را به عنوان یک منبع ارزان انرژی از دست بدهند. خط لوله تاپی نیز با انتقاداتی از سوی پاکستان و نخستوزیر این کشور مواجه شده و اختلافات در افغانستان نیز بیشتر شده است. ترکمنها در یک بحران بزرگی به سر میبرند و امروز بهترین زمان برای آغاز مذاکرات مجدد برای برقراری تجارت گاز با این کشور است. در این شرایط منافع روسیه، ایران و چین در یک مسیر قرار میگیرد و با دور شدن ترکمنستان از تاپی، میتوان رؤیای صادرات گاز ایران به پاکستان را محقق کرد.