اگر تا سه دهه پيش جمع خانوادگي آخر هفته و مهماني‌هاي دوره‌اي مختص چندين خانواده نزديك فاميل بود كه اغلب به 40 يا 50 نفر مي‌رسيد در يك دهه اخير بچه‌ها در شرايطي بزرگ شده‌اند كه تجربه‌هايي از مهماني‌هاي 10 نفره هم ندارند چه برسد به...
نسلي كه از دوران كودكي آموخته بود با هريك از اعضاي خانواده و فاميل چطور بايد رفتار كند و چگونه بايد هر عامل دلخوري را رفع كند، اين روزها خانواده با ازدواج مستقلي تشكيل داده و به خوبي از مهارت‌هاي تنظيم روابط خانوادگي و اجتماعي برخوردار است.
دختران سه دهه قبل همانطور كه مي‌آموختند چطور با خاله و عمه صحبت كنند كه باعث ناراحتي آنها نشوند بعدها هم در زندگي مشتركشان تلاش مي‌كردند مهارت‌هاي ارتباطي با خانواده شوهر را بياموزند. در مقابل پسران آن نسل هم از عهده روابط خود با خانواده همسرشان به خوبي برمي‌آمدند.
در مقابل بچه‌هاي نسل جديد نه تنها مهارت‌هاي ارتباطي و اجتماعي را نياموخته‌اند و نمي‌توانند با دوستان خود كنار بيايند بلكه حتي با اعضاي خانواده مثل برادر و خواهر هم رابطه خوبي ندارند. كودكان نسل جديد كه بيگناه و ناگهاني وارد چرخه تغيير يافته سبك زندگي ما شدند امروز حداقل مهارت‌هاي برقراري ارتباط با اطرافيان را ندارند.
دقيقاً به همين دليل است كه دوستان زيادي ندارند، از جمع دوستانشان كناره مي‌گيرند و هر لحظه به دنبال بهانه‌اي هستند تا دعوا كنند. پيدا كردن مقصر هيچ كمكي به رفع اين مشكل نمي‌كند چون مطمئناً مقصر اصلي بچه‌ها نيستند بلكه اين بزرگ‌ترها هستند كه آنها را وارد زندگي فارغ از دوست و فاميل كرده‌اند اما همين بزرگ‌ترها مي‌توانند به بهبود روابط اجتماعي اين كودكان و كسب مهارت‌هاي اجتماعي آنها كمك كنند.
كودكان بيش‌فعال از جمله كودكاني هستند كه به خاطر اختلالات رفتاري اكثر اوقات دور از جمع همسن و سال‌هايشان مي‌مانند. از طرف ديگر كودكاني كه در جمع خانواده مورد توجه اطرافيان نيستند هم معمولاً از جمع دوري مي‌كنند. كودكاني كه از اختلالات لجبازي رنج مي‌برند نمي‌توانند با ساير كودكان سازگار باشند و معمولاً به دليل سركشي و نافرماني‌شان از جمع دور مي‌مانند. همه اينها را گفتيم تا به اين نكته برسيم كه بعضي از كودكان به دليل مشكلات جسمي و روحي‌شان طبيعي است كه از روابط اجتماعي دوري كنند اما اين مشكل راه حل دارد.
دكتر بابك بيات، روانشناس كودك در اين زمينه مي‌گويد: عوامل ارثي به همراه ژن و از طريق والدين به كودكان منتقل مي‌شود و اين كودكان بخشي از ناسازگاري‌هاي اجتماعي‌شان را ناخواسته از پدر يا مادرشان به ارث مي‌برند و مطمئناً شما با چنين كودكاني روبه‌رو شده‌ايد؛ پسر يا دختري كه درست مثل مادر يا پدرش كج خلق، ناسازگار و بداخلاق است. البته عوامل زيستي مانند نقص عضو، اختلال بينايي و شنوايي هم مي‌تواند باعث اجتماع گريز بودن بسياري از كودكان شود.
عوامل عاطفي مثل احساس محروميت از طرف يكي از والدين يا عدم معاشرت با فاميل، علل رواني و وجود فشارهاي دروني هم در اين زمينه بي‌تأثير نيست. به خاطر داشته باشيد علل اجتماعي مانند نابساماني، اختلاف و درگيري اعضاي خانواده، طلاق والدين هر كدام از جمله عواملي هستند كه باعث مي‌شوند كودكان از جمع‌هاي خانوادگي و دوستانه‌شان دوري كنند. علل تربيتي از جمله تربيت ناقص يا تفريط در سختگيري‌ها كه معمولاً از سمت يكي از والدين و اغلب پدرها بر بچه‌ها تحميل مي‌شود جزو عوامل بعدي است كه به گوشه‌گيري كودكان منجر مي‌شود.
نكته اينجاست كه كودك شما براي يك زندگي موفق خانوادگي و حضور موفق در جامعه بايد مهارت‌هاي اجتماعي را بداند و از آنجايي كه اين مهارت‌ها نياز به آموزش دارد پس شما بايد در اين زمينه به او آموزش دهيد. نكته بعدي در مورد كودكان اين است كه ظرفيت و حوصله آنها براي سخنراني و موعظه جواب نمي‌دهد، آنچه بچه‌ها از طريق بازي، نمايش، مدل‌سازي و تمرين ياد مي‌گيرند به مراتب ماندگارتر و اثربخش‌تر از موعظه و نصيحت است؛ پس اگر طالب يك كودك اجتماعي هستيد بايد ابتكار و مهارت آموزشي خود را به عرصه بياوريد.
به فرزندتان بگوييد كه تا چه اندازه اجتماعي بودن و دانستن آداب معاشرت به او كمك مي‌كند كه دوستان بيشتري داشته باشد و حضور اين دوستان تا چه اندازه مي‌تواند به زندگي او جهت بدهد. اگر شما هم نگران كودكاني هستيد كه از عهده برقراري ارتباط حتي با همسن و سال‌هاي خودشان برنمي‌آيند پيشنهاد مي‌كنيم چند ترفند و مهارت بعدي را براي آموزش امتحان كنيد.
آموزش را از مرحله مبتدي شروع كنيد
اولين قدم براي آموزش افزايش مهارت‌هاي اجتماعي اين است كه فرزندتان ياد بگيرد از همه اندام و حواسي كه در اختيار دارد براي ارتباط بيشتر كمك بگيرد. اگرچه در اندازه فهم و درك او نيست اما شما فراموش نكنيد كه ارتباطي كه بدون چاپلوسي و از طريق حواس و اندام منتقل مي‌شود بسيار مؤثر و ماندگار است.
از درون شروع كنيد؛ كودكي كه درونش پر از تعارضات اجتماعي و خشم باشد نمي‌تواند ارتباط سازنده‌اي با ساير كودكان داشته باشد. كودكاني كه روحيه انتقادپذيري ندارند به سرعت عصباني مي‌شوند و چون قدرت مهار خشم خود را ندارند سريع با همسالان خود گلاويز مي‌شوند. در نتيجه كودك خشمگين با روحيه انتقادپذيري نمي‌تواند ارتباط سازنده‌اي با دوستانش بگيرد. كودك شما بايد بياموزد در زمان‌هايي كه نياز به كمك دارد براي جلب توجه و درخواست كمك از مسير درست اقدام كند. قانونمدار بودن يكي ديگر از لازمه‌هاي يك ارتباط سازنده است. كودكي كه قانونمند نيست در بازي‌هاي جمعي و در جمع بچه‌هاي مهدكودك و فاميل به دليل زيرپا گذاشتن قوانين از جمع كنار گذاشته مي‌شود. با رعايت قوانين در خانه به فرزندتان بياموزيد كه در هر شرايطي بايد به قوانين پايبند باشد. مشاركت، پايبندي به قول و تعهد، كمك كردن، رعايت نوبت، تعارف و احترام به ديگران، فهم تشكر و قدرت عذرخواهي كردن همه از مواردي است كه بايد با بازي و مدل‌سازي به فرزندتان بياموزيد. به موقع سؤال پرسيدن، جواب مناسب دادن، پرهيز از مشاجره و در عوض قدرت مكالمه، قدرت بيان احساسات و ابراز علاقه و آموختن مهارت‌هاي محاوره‌اي مناسب با سن كودك از جمله مهارت‌هاي ضروري ارتباط كلامي كودكان است. كيفيت احوال پرسي با اطرافيان، مثل چگونگي آغاز ارتباط، احوالپرسي و دعوت از يك كودك ديگر براي پيوستن به جمع هم جزو ويژگي‌هاي رفتاري يك كودك اجتماعي است. بلند و آرامي صدا، تند و آهسته حرف زدن، كوتاه و طولاني صحبت كردن و حتي موضوع و محتواي مكالمه‌ها از جمله خصوصيات صدايي يك ارتباط اجتماعي است. خنديدن، ابراز علاقه، توانايي برقراري ارتباط چشمي و حتي نوع تماس بدني هم جزو ضروريات آموزش اجتماعي كودكان است. فراموش نكنيد يكي از نكاتي كه باعث مي‌شود در نگاه اول كودك به دل بنشيند و كودك ديگر تمايل براي برقراري ارتباط داشته باشد، آراستگي و تميزي است. كودكي كه تميز است رغبت ساير كودكان را براي هم‌صحبتي برمي انگيزد.
اصل جمع بودن را جدي بگيريد
حضور در مراكز جمعي مثل پارك‌ها، مهد‌كودك‌ها و جمع كودكان فاميل يكي از بهترين راه‌هاي افزايش مهارت ارتباطي در كودكان است. حتي اگر فرزندي داريد كه خجالتي است يا با ساير همسن و سال‌هايش مدارا نمي‌كند مي‌توانيد روي مراكز عمومي براي تغيير خلقياتش حساب باز كنيد. بچه‌ها با حضور در مراكز جمعي مثل مراكز بازي و سينما رفته رفته روابط خود را با همسن و سال‌هايشان بيشتر مي‌كنند و ياد مي‌گيرند چطور با ساير كودكان مدارا، خودشان را هماهنگ و از تنش دوري كنند. مراكز فروش فيلم يا بازي و كتابخانه هم مكان‌هاي مناسبي است.
عوامل منفي را حذف كنيد
بعضي از كودكان براي دور بودن از جمع ساير دوستانشان دلايل منطقي دارند، مثلاً كودكاني كه اضافه وزن، لاغري بيش از حد، كوتاهي يا بلندي، مشكلات زيبايي به ويژه در صورت و معلوليت‌هاي جسمي دارند براي اينكه مورد تمسخر دوستانشان قرار نگيرند تلاش مي‌كنند از چنين جمع‌هايي دوري كنند. به جز معلوليت‌ها و مشكلات زيبايي ظاهري ساير مشكلات مثل اضافه وزن يا كوتاهي قد با ورزش كردن رفع مي‌شود.
اتفاقاً حضور در كلاس‌هاي ورزشي نه تنها باعث رفع مشكلات كودك مي‌شود و در نهايت به بالارفتن حس اعتماد به نفس كمك مي‌كند بلكه باعث مي‌شود كودكتان در جمع دوستاني حضور پيدا كند كه مثل او علاقه مشترك به ورزش دارند.
همين علاقه‌هاي ساده باعث مي‌شود يك جمع از كودكان پراكنده بسازد همانطور كه يك توپ مي‌تواند بچه‌هاي يك كوچه را دور هم جمع كند. منضبط شدن، افزايش روابط اجتماعي، عزت نفس، خودباوري، كاهش خشونت، افزايش توان ذهني و كاهش پرخاشگري از جمله تأثيرات مثبت حضور كودكان در جمع است.
يك كلام و هزار حسنه
يكي از بهترين گزينه‌ها براي ايجاد يك رابطه خوب در بين كودكان سلام كردن است. به كودكتان بياموزيد با لبخند زدن، يك قدم جلو گذاشتن و دست دادن در برقراري يك ارتباط سازنده پيشقدم شود. سلام؟ خوبي؟ حالت چطوره؟ همين سه سؤال ساده با درآميختن نگاه، تماس بدني و لبخند يكي از بهترين مهارت‌هاي اجتماعي است.
تغيير حالت چهره، تن صدا، فرم نشستن، فاصله ايستادن و ژست گرفتن به موقع از مواردي است كه با تغيير سن كودك بايد به او آموخته شود. كودكاني كه در سلام كردن و هم‌صحبتي پيشقدم مي‌شوند كودكاني هستند كه در آينده در برقراري ارتباط با همسرش و همكارانشان كمترين مشكل را دارند.
در مقابل كودكاني كه از صحبت كردن با دوستان خود طفره و حتي بعد از ساعت‌ها راه رفتن يا بازي كردن كلمه‌اي با دوستشان صحبت نمي‌كنند مطمئناً در آينده با مشكلات بسياري مواجه مي‌شوند. فراموش نكنيد همانقدر كه آموزش سلام كردن براي برقراري ارتباط مهم است نحوه سلام گفتن و حالت چهره هم مهم است چون اگر فرزند شما حتي در سلام كردن پيشقدم باشد اما صورتي عبوس يا گرفته داشته باشد بازهم نمي‌توانند موفق باشد.
خوش آمديد!
كودك شما بايد بياموزد كه 1- با چه كساني مي‌تواند دست بدهد و آنها را در آغوش بگيرد(محارم) 2 - زمان خوشامدگويي چطور بايد رفتار كند. گاهي اوقات پيش مي‌آيد كه هر چقدر هم با كودكتان آداب سلام كردن، خوشامدگويي و احوالپرسي را مرور كنيد باز هم زماني كه مهمان‌ها وارد مي‌شوند او به اتاقش فرار كند يا از روي خجالت كناري بايستد.
زماني كه از رسيدن مهمانانتان مطمئن شديد فرزندتان را بغل كنيد يا دست او را در دستتان بگيريد و همراه او به استقبال مهمان‌ها برويد. او با چشمان هوشيارش رفتار شما را بررسي مي‌كند و ناخودآگاه حس تقليد به او دست مي‌دهد.
به مرور زمان ياد بگيريد در حضور مهمان‌ها بدون هيچ فشار رواني، همراه با تماس بدني و لبخند به فرزندتان بگوييد «عزيزم نمي‌خواي به مهمونا دست بدي و بغلشون كني؟» با اين جمله شما او را در كار انجام شده قرار مي‌دهيد.
معمولاً در دفعه‌هاي اول بچه‌ها حتي از دست دادن هم امتناع مي‌كنند اما عصباني نشويد و به حضور كودك اكتفا كنيد. در يك موقعيت مناسب به فرزندتان بگوييد: «عزيزم خوشحالم كه آنقدر با ادب رفتار كردي اما بهتر بود جلو مي‌آمدي، سلام مي‌كردي و دست ميدادي، حالا هم ايرادي ندارد موقع خداحافظي جبران مي‌كنيم.»
پذيرايي، ترفندي با القاي
اعتماد به نفس
سپردن بخشي از روند پذيرايي به بچه‌ها باعث بالا رفتن اعتماد به نفس آنها در جمع مي‌شود. تعارف كردن، ميوه گذاشتن، لبخند زدن و حتي ميوه پوست كندن براي مهمان‌ها از جمله رفتار‌هايي است كه كودك شما با ديدن آن از شما مي‌تواند روابطش را با اطرافيانش افزايش دهد.
از طرف ديگر چون مهمان‌ها اغلب از دوستان يا فاميل هستند كودك شما احساس بيگانگي نسبت به آنها ندارد و حضور آنها بهترين فرصت براي ايجاد فضايي جهت افزايش ارتباط جمعي كودكان است. حتي در جمع همسن و سال‌ها، وقتي در پارك يا مهدكودك حضور دارد مي‌توانيد از كودكتان بخواهيد كه در تعارف كردن ميوه يا غذايش با دوستانش پيشقدم شود، دادن كتاب و قرض گرفتن نوشت‌افزار هم يكي از روش‌هاي متداول برقراري ارتباط ميان كودكان و بزرگ‌ترهاست.
با يك مكالمه خوب ادامه دهيد
بعد از احوالپرسي، مهم‌ترين مرحله آغاز يك مكالمه خوب و متناسب با سن هر كودك است. كودك شما بايد بتواند يكي از سه مهارت شروع كردن مكالمه، ادامه دادن و خاتمه دادن به يك مكالمه را بياموزد. اين مهارت‌ها همه در گرو استفاده مؤثر از گوش‌ها (براي شنيدن)، زبان براي سخن گفتن و سكوت به موقع است.
علاوه بر اينها كودك شما بايد بياموزد وقتي صحبت مي‌كند و در مقابل، عكس‌العملي از دوستش مي‌بيند بهتر است سكوت كند تا او هم در مكالمه شريك شود. رعايت نوبت يكي از مهم‌ترين اصول مكالمه حتي براي ما بزرگ‌ترهاست. اگر فرزند شما از آغاز يك مكالمه با دوستش خجالت مي‌كشد به او ياد بدهيد كه از موضوعات ساده و دوست‌داشتني‌اش كمك بگيرد. تصور كنيد كارتون شهر كودكان جزو كارتون‌هاي مورد علاقه فرزندتان است مي‌توانيد به او پيشنهاد بدهيد كه نظر دوستش را در اين مورد بپرسد و در مقابل نظر خودش را هم به او بگويد، به اين ترتيب شما توانسته‌ايد به شروع يك مكالمه و ادامه دادن ميان فرزندتان و دوستش كمك كنيد. فراموش نكنيد كودكان بيش‌فعال كه تحرك بالا و تمركز پاييني دارند از جمله گروه‌هايي هستند كه معمولاً مكالمه مستمر و مفيدي ندارند چون در نيمه‌هاي مكالمه حواسشان پرت مي‌شود.
از فرد به جمع برويد
در مرحله قبل توصيه بر اين بود كه به فرزندتان بياموزيد چطور با دوست همسن خودش بتواند يك مكالمه خوب را شروع كند، ادامه دهد و به پايان برساند در حالي كه دلخوري ايجاد نشود و نظر دوستش را جلب كند اما بعد از اينكه كودك توانايي صحبت كردن با يك كودك ديگر را پيدا كرد نوبت به برقراري ارتباط اجتماعي ميان كودك و بزرگ‌ترها مي‌رسد. فراموش نكنيد يكي از بزرگ‌ترين دلايلي كه كودكان از صحبت كردن در جمع بزرگ‌ترها خودداري مي‌كنند ترس از اشتباه كردن و مسخره شدن از سوي بزرگ‌ترهاست. ياد بگيريد نه خودتان به اشتباهات رفتاري و گفتاري غيرعمد كودكتان بخنديد و نه به سايرين اجازه چنين كاري را بدهيد. بسياري از پدر و مادرها در اين زمينه پا را فراتر مي‌گذارند و در مقابل هر اشتباه حتي كلامي كودكشان را در جمع با الفاظ تند، سرزنش و تحقير مي‌كنند، حقارت‌هايي كه در جمع در وجود كودكان ايجاد مي‌شود گاه تا بزرگسالي در شخصيت و رفتارشان نمود خواهد داشت. به شدت مراقب رفتار خود در مقابل اشتباهات كودكان باشيد. حتي اگر حرفي از زبان او شنيديد كه مناسب جمع نبود بايد در يك موقعيت مناسب او را به اتاقي ببريد و دوستانه تذكر بدهيد.
درست غذاخوردن نشانه شخصيت است
نحوه نشستن سر سفره يا كنار ميز، طرز دست گرفتن قاشق و چنگال و حتي نوع لقمه گرفتن غذا يكي از مراحل ادب اجتماعي است كه متأسفانه اين روزها با روند حاضري و سريع شدن سبك غذاخوردن ما از جدول آموزه‌هاي اجتماعي خانواده‌ها حذف شده است. به كودكتان بياموزيد كه اولويت تقسيم غذا و دست به سفره بردن با بزرگ‌ترها است. نحوه صحيح دست گرفتن قاشق و چنگال را بر اساس راست‌دست يا چپ‌دست بودن به او ياد بدهيد. تعارف كردن جزو جدانشدني فرهنگ اجتماعي ما ايراني‌هاست. دوري از عجله، غذا خوردن با دهان بسته، كوچك لقمه گرفتن و جلوگيري از ريختن غذا روي سفره و زمين هم از نكاتي است كه در هر سني كه هست بايد بياموزد. با اين تصور كه هنوز اين آموزش‌ها براي او زود است خود را فريب ندهيد چه بسا برخلاف تصور شما دير هم شده باشد.
حفظ حرمت بزرگ‌ترها و همسايه
كودكي كه آموخته باشد بر اساس سبك زندگي امروز كه آپارتمان‌نشيني است چه زماني بازي كند و در چه زمينه‌اي مراعات حال همسايه را كند يكي از ايده‌آل‌ترين تربيت‌هاي اجتماعي را دارد چون اغلب كودكان فقط به بازي و خوشگذراني خودشان فكر مي‌كنند و بزرگ‌ترها هم به هر قيمتي مي‌خواهند كودكشان راحت باشد حتي اگر شده به ارزش نارضايتي همسايه. كودكاني كه تجربه و نحوه زندگي در آپارتمان را مي‌آموزند اجتماعي‌ترين بچه‌هاي تربيت‌يافته هستند چون اين كودكان قدرت زمان و موقعيت‌سنجي را از دوران بچگي مي‌آموزند. طبيعي است كه در زمان نوجواني، جواني و بزرگسالي اين اصول را در هر مكان و موقعيتي رعايت مي‌كنند. فراموش نكنيد كودك شما بايد بياموزد هر رفتاري از سوي او كه باعث رنجش ديگران به خصوص بزرگ‌ترها و همسايه‌ها شود نشانه‌اي از بي‌ادبي اجتماعي است.
واقع‌بين باشيد. . .
فراموش نكنيد همانطور كه كودكان به مرور زمان غذاخوردن، صحبت كردن، راه رفتن و ساير رفتارهاي ضروري را مي‌آموزند تربيت اجتماعي را هم ياد مي‌گيرند. همانطور كه در اولين قدم‌هاي راه رفتن ممكن است دچار خطا شوند و زمين بخورند، همانطور كه در روزهاي اول قاشق به دست گرفتن ممكن است اشتباه كنند و لباسشان كثيف شود، در روند آموختن معاشرت‌هاي اجتماعي هم ممكن است دچار خطا شوند و اين جاي نگراني يا عصبانيت ندارد چون طبيعت هر آموختني خطا كردن است. در مسير آموختن معاشرت‌هاي اجتماعي از كودكتان بيش از حد توانش انتظار نداشته باشيد چون اين انتظارات توقع شما را بالا مي‌برد و كودك را هم به سختي مي‌اندازد.
ادب اجتماعي از منظر اسلام
رسول خدا (ص) همانطور كه به آموزش ورزش به كودكان بسيار توصيه مي‌كنند همان اندازه به ادب اجتماعي تأكيد كرده‌اند و فرموده‌اند:اي علي(ع) حق فرزند بر پدرش اين است كه به وي ادب آموزد و در جايگاه شايسته‌اي قرارش دهد.
يكي از نكاتي كه باعث بالارفتن حس اعتماد به نفس در كودكان مي‌شود - كه به دنبال آن حضور اجتماعي فرزند در جمع است - كرامت و ارج نهادن به كودكان است. كرامت و بزرگواري از عوامل مهم سلامت رفتاري كودكان است به همين دليل در كنار مهرورزي به فرزند بايد روح بزرگواري را هم در او دميد. رسول اكرم (ص) در اين زمينه مي‌گويد: «فرزندان خود را گرامي بداريد، به آنها شخصيت بدهيد و آنان را خوب تربيت كنيد كه موجب مغفرت شما شوند.» در مورد توقعات بيش از حد نداشتن از كودكان و همراهي كردنشان در آموختن ادب اجتماعي رسول خدا(ص) مي‌فرمايد: «خدا رحمت كند كسي را كه فرزندش را بر نيكي ياري كند و آنچه را در توان اوست از وي بپذيرد و از آنچه برايش دشوار است درگذرد.»
