كاروانسراي تاريخي و 200 ساله «خانات» كه پيش‌تر با قول مساعدت و همكاري سازمان ميراث فرهنگي قرار بود به محلي براي فروش صنايع‌دستي و برگزاري آيين‌هاي فرهنگي اقوام ايران تبديل شود، در سرنوشتي ناگوار به انبار متروك و بورس خشكبارفروشان خيابان مولوي تهران تبديل شده است.
ميراثي كه در آن آجيل ميفروشندبه گزارش اختصاصي «جوان»، كاروانسراي خانات از بناهاي ارزشمند و زيباي دوره ناصرالدين شاه و ثبت شده در فهرست آثار ملي است كه به عنوان بزرگ‌ترين كاروانسراي درون‌شهري تهران با مساحت حدود 10 هزار متر مربع و ۵۴ حجره كوچك در خيابان صاحب جمع در جنوب چهارراه مولوي و ميدان امين‌السلطان واقع شده است. اين كاروانسراي تاريخي به علت آتش‌سوزي سال ۱۳۵۷ بلااستفاده بود اما بالاخره در اسفند ماه سال ۱۳۸۸ و در زمان رياست حميد بقايي بر سازمان ميراث فرهنگي براي برپايي جشن استقبال از نوروز بازگشايي مجدد شد و به مدت دو سال پياپي محل برگزاري جشنواره اقوام ايراني يا همان آيين استقبال از نوروز بود. اقوام ايراني در سال‌هاي 88 و 89 از سرتاسر كشور براي شركت در جشن استقبال از نوروز به اين كاروانسراي تاريخي آمدند و در محوطه بيروني و داخلي آن به نمايش فرهنگ‌ها، اجراي موسيقي بومي خود، پخت غذا و عرضه شيريني‌هاي محلي خود پرداختند.
اين مراسم به رغم حرف و حديث‌هايي كه درباره دور از دسترس بودن كاروانسراي تاريخي خانات مطرح مي‌شد، به شدت از سوي مردم مورد استقبال قرار گرفت تا آنكه در آن روزها تصميم بر اين شد كه فضاي زيبا و تاريخي اين كاروانسرا به محل دائمي برگزاري جشن استقبال از نوروز بدل شود اما بعد از آن ديگر برگزاري جشن نوروز و اقوام ايراني در اين كاروانسراي قاجاري به فراموشي سپرده شد.
اكنون مشاهدات عيني خبرنگار «جوان» حكايت از آن دارد كه حجره‌هاي اين كاروانسراي عصر ناصري به محل انبار خشكبار و نيز بورس خشكبارفروشان بدل شده است. آن هم در حالي كه مالك اصلي اين بناي قاجاري با هزينه‌هاي شخصي خود مدت هفت سال را صرف مرمت اصولي اين بنا كرده است اما حالا او مي‌گويد كه عدم‌همكاري سازمان ميراث فرهنگي براي دعوت هفتگي از اقوام مختلف ايراني در اين كاروانسرا و استفاده فرهنگي از فضاي آن باعث شده است كه براي جلوگيري از زيان‌دهي در نگهداري اين فضا ناگزير از اجاره دادن حجرههايش به خشكبارفروش‌ها باشد.
سازمان ميراث فرهنگي باز هم همكاري نكرد !محمد اردهالي يكي از مالكان اين بنا است كه به گفته او كاروانسراي خانات توسط موسي خان امين‌الملك در سال 1329 هجري قمري به آقاي حاج سيد علي اردهالي واگذار گرديد و بعد از آن تاريخ تاكنون در مالكيت اين خانواده باقي مانده است. اردهالي به «جوان» مي‌گويد: «پيش‌تر از سازمان ميراث فرهنگي قول مساعدت براي برگزاري آيين‌هاي اقوام ايراني و حتي اجراي هفتگي اين آيين‌ها با دعوت از يكي از اقوام ايراني را گرفته بوديم اما هيچ همكاري با ما نكردند.»
به گفته اردهالي، او مي‌توانست همچون مالكان بسياري از خانه‌هاي تاريخي به ديوان عدالت اداري مراجعه كند و با شكايت به اين مرجع قضايي، كاروانسراي خانات را از ليست آثار ثبت ملي كشور خارج كرده و در اين مكان پاساژ تجاري بسازد اما به دليل علاقه قلبي كه به اين ميراث خانوادگي خود داشته تصميم گرفته كه به جاي اين كار، بناي مذبور را حفظ كند و حجرههايش را به بازاري‌ها اجاره دهد.
اكنون بنا بر مشاهدات عيني خبرنگار «جوان» همين موضوع باعث شده است كه فضاي بصري كاروانسراي خانات بيش از هر چيز شكل و شمايل يك انبارگاه متروك و به هم ريخته را به خود بگيرد. بسته‌هاي بزرگ حاوي خشكبار اعم از گردو، كشمش، حبوبات و غيره در مقابل حجره‌ها روي هم تلنبار شده است، در گوشه و كنار اين محوطه ماشين‌هاي حمل بار به چشم مي‌خورد و ديگر از يك محيط فرهنگي توأم با گلد‌ان‌هاي پر از گل و حوض مملو از آب و تميزي كاروانسرا در واپسين روزهاي اسفند سال‌هاي 88 و 89 خبري نيست.
به گفته اردهالي، با تغيير دولت و ايجاد تغيير و تحولات در بدنه مديريتي سازمان ميراث فرهنگي هنوز هم خبري از تجديد همكاري مسئولان اين سازمان با مديريت بناي قاجاري خانات نيست. وي به «جوان» مي‌گويد:«با تغيير دولت ما با محمدعلي نجفي، اولين رئيس سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي در دولت يازدهم مكاتبه كرديم و خواستار همكاري اين سازمان براي برگزاري برنامه‌هاي فرهنگي در كاروانسراي خانات شديم اما هيچ جوابي نگرفتيم!»
تهمينه ميلاني و بهروز شعيبي در خانات
كاروانسراي قاجاري چون خانات در حالي با بي‌برنامگي و عدم‌حمايت مسئولان فرهنگي به انبار خشكبارفروشان بدل شده است كه اين مجموعه عظيم مكمل مجموعه تاريخي بازار تهران و يادگار ارزنده دوران سربلندي و شكوه معماري ايران در مركز تاريخي شهر تهران است كه در معماري آن از طرح‌هاي باغ ايراني الگو گرفته شده است. با اين حال اين بناي به ثبت رسيده در فهرست ميراث ملي كشور كه مرمت اصولي شده و بدون هيچ‌گونه تخريب و ويراني به حيات خود ادامه داده امروز به واسطه تبديل شدن به انبارگاه خشكبار در معرض تخريب جدي قرار گرفته است. به گفته كارشناسان، كاروانسراي خانات در مسير جاده ابريشم و در خارج از باروي صفوي شهر تهران در كنار راهي كه از دروازه حضرت عبدالعظيم (ع) به شهر ري مي‌رفت، قرار داشته است؛ موقعيتي كه در اثر توسعه شهر تهران در سال 1285 هجري قمري داخل محدوده شهر قاجار شد.
به گفته آنها اين بنا قابليت آن را دارد كه به عنوان يادگاري از گذشته شهر در عين حفظ هويت تاريخي و معماري زيباي ايراني، به عنوان مركز تجاري-فرهنگي با عرضه هنرهاي دستي، اقدام گردشگري، سوغات و ايجاد بازارچه و جمعه بازار صنايع‌دستي، عتيقه‌جات و هنرهاي تجسمي مورد استفاده قرار گرفته و مكاني براي برگزاري مراسم و آيين‌هاي ملي، مذهبي باشد چه بسا هم اكنون در ضلع جنوب شرقي آن سفره‌خانه‌اي سنتي راه‌اندازي شده كه به دليل زيبايي‌هاي بصري‌اش هم اكنون لوكيشن تصويربرداري سريال «پرده شبانه» بهروز شعيبي است. اين كاروانسرا پيش‌تر هم محل تصويربرداري يكي از فيلم‌هاي تهمينه ميلاني بوده است!
حال بايد ديد مالكان اين بنا كه اجازه ندادند ملك موروثي‌شان همچون ديگر آثار اين شهر بي‌در و دروازه از ميان برود و به «پاساژ» و مكان تجاري تبديل شود در نبود همكاري‌هاي لازم نهادهاي متولي پاسداشت مواريث كشور تا كي نسبت به حفظ اين ميراث ملي وفادار باقي مي‌مانند.
