گزارش«جوان» از مطالعات بین‌المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی

نظام آموزشی ایران از نگاه تیمز و پرلز

نفیسه ابراهیم‌زاده انتظام - نیاز روزافزون پژوهشگران، معلمان و كارشناسان آموزشی به آخرین دستاوردهای علمی و پژوهشی در حوزه «ارزشیابی پیشرفت تحصیلی»، به‌ویژه در آموزش دروس اساسی(علوم و ریاضیات و سواد خواندن) و ضرورت بهسازی و اصلاح برنامه‌ها و روش‌های آموزشی از یك سو و آگاهی از معتبرترین ملاك‌ها و شاخص‌های جهانی برای ارتقای عملكرد دانش‌آموزان از سوی دیگر، انگیزه‌ انتشار سلسله گزارش‌های نتایج ملی و بین‌المللی مطالعات ارزشیابی پیشرفت تحصیلی را از سوی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش فراهم كرده است.هدف از انجام مطالعات بین‌المللی در حوزه ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، شناسایی و كشف نقاط ضعف و قوت نظام‌های آموزشی و تلاش برای ارتقای كیفیت عملكرد تحصیلی دانش‌آموزان است.انجمن بین‌المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی(IEA) از مؤسسات پژوهشی معتبری است كه با سابقه‌ای بیش از نیم قرن و انجام ده‌ها مطالعه جهانی در موضوع‌های مختلف آموزشی و مشاركت كشورها از سراسر جهان گام‌های مؤثری را در زمینه ارتقا و بهبود سطح یادگیری برداشته است.یكی از مهم‌ترین و گسترده‌ترین مطالعات انجام شده توسط IEA، مطالعه بین‌المللی روندهای آموزش ریاضیات و علوم TIMSS است كه تاكنون بیش از 60 كشور در آن شركت كرده‌اند.كشور جمهوری اسلامی ایران به منظور ارزیابی و بهبود نظام آموزشی خود از سال 1370 برابر با 1991 میلادی رسماً همكاری خود را با انجمن بین‌المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی آغاز كرد و تاكنون در پنج مطالعه تیمز (TIMSS) در فاصله سال‌های 95، 99، 2003، 2007 و تیمز پیشرفته 2008 و نیز در دو مطالعه پرلز (PIRLS مطالعه بین‌المللی پیشرفت سواد خواندن) در فاصله سال‌های 2001 و 2006 شركت كرده است و هم‌اكنون در حال تدارك و اجرای همزمان مرحله مقدماتی دو مطالعه تیمز و پرلز 2011 است.بازتاب نتایج و یافته‌های تیمز (TIMSS) و پرلز (PIRLS) و تیمز پیشرفته (TIMSS Advanced) در كشورهای شركت‌‌كننده حساسیت‌های و واكنش‌‌های متفاوتی را به همراه داشته است. گستره این واكنش‌ها از حد اطلاع‌یابی صرف تا اهتمام همه‌جانبه برای انجام اصلاحات آموزشی و فراتر از آن تغییر سیاست‌ها و راهبردهای كلان و ملی بوده است.از آنجا كه مطالعه تیمز تصویر نسبتاً جامع و روشنی از عملكرد نظام‌های آموزشی كشورها را در قالب برنامه درسی قصد شده، برنامه درسی اجرا شده، برنامه درسی كسب شده در آموزش ریاضیات و علوم نشان می‌دهد، بررسی تحلیلی و مقایسه‌ای هر یك از این مؤلفه‌ها می‌تواند سهم عوامل مؤثر بر فرآیند یاددهی- یادگیری دانش‌آموزان را در دوره‌های مختلف تحصیلی مشخص كند.«برنامه قصد شده» معطوف به مجموعه هدف‌هایی است كه در قالب «درون‌داد»‌های آموزشی(خط‌مشی‌ها، كتاب‌های درسی، آزمون‌ها و...) تعیین شده است و «برنامه اجرا شده»، ناظر بر «فرآیند‌»‌های آموزشی است كه مشخص می‌كند معلم چه چیز را با چه امكانات و روش‌هایی به دانش‌‌آموزان ارائه می‌دهد. به عبارت دیگر «برنامه اجرا شده» از متغیرها و بافت‌های آموزشی جامعه و مدرسه نظیر جو سازمانی، ویژگی‌های محیط آموزش، انگیزه‌ها و نیازها تأثیر می‌پذیرد و در «برنامه كسب شده» یا «برون‌داده‌ها»، آنچه را دانش‌آموزان در كارنامه تحصیلی و درسی خود كسب كرده‌اند مورد سنجش قرار می‌دهد.بر این اساس، مطالعه تیمز در دوره‌های مختلف همواره بر روی سه سؤالی اساسی زیر تكیه داشته است:1- از دانش‌آموزان انتظار می‌‌رود چه چیزهایی را یاد بگیرند(برنامه قصد شده).‌2-‌ ‌چه كسانی با چه شرایط و امكاناتی و با چه نوع سازماندهی و روش‌هایی این آموزش‌ها را ارائه می‌دهند(برنامه اجرا شده).3-‌ دانش‌آموزان تا چه اندازه آنچه را كه انتظار می‌رفته در مراحل و حیطه‌های مختلف یاد گرفته‌اند؟(برنامه كسب شده).جایگاه‌ كشورها در روند مطالعهتیمز به عنوان محور اصلی مطالعات، به همراه پرلز، هسته چرخه مطالعات منظم انجمن بین‌المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی IEA را تشكیل می‌دهد. پرلز (مطالعه بین‌المللی پیشرفت سواد خواندن) از سال 2001 در یك چرخه پنج ساله، درك خواندن را ارزیابی كرده است. 40 كشور با 45 نظام آموزشی در پرلز 2006 شركت كرده‌اند و پرلز 2011 نیز در دست اقدام است. IEA مسؤولیت هدایت و مدیریت این دو پروژه را به مركز بین‌المللی مطالعه تیمز و پرلز (ISC) در دانشگاه علوم تربیتی بوستون آمریكا محول كرده است. در این مطالعه ده كشور با ویژگی‌های اجتماعی- اقتصادی بسیار متفاوت و از قسمت‌های فرهنگی و جغرافیایی مختلف دنیا، در تیمز پیشرفته 2008 شركت كردند. این كشورها شامل ارمنستان، جمهوری اسلامی ایران، ایتالیا، لبنان، هلند، نروژ، فیلیپین، روسیه فدرال، اسلوونی و سوئد بودند. رتبه عملكرد دانش‌آموزان رشته ریاضی فیزیك دوره پیش‌دانشگاهی ایران در تیمز پیشرفته 2008 در درس ریاضیات از میان 10 كشور شركت‌كننده در جایگاه چهارم قرار دارد. پس از ایران، به ترتیب كشورهای اسلوونی، ایتالیا، نروژ، ارمنستان، سوئد و فیلیپین قرار دارند.چارچوب‌های مورد ارزیابی رتبه عملكرد دانش‌آموزان ایرانی در همان مقطع در درس فیزیك از میان 9 كشور در جایگاه هفتم است و كشورهای لبنان و ایتالیا رتبه‌های بعدی را از آن خود كرده‌اند. علاوه بر این 56 درصد از دانش‌آموزان شركت كننده ایران در ریاضیات تیمز پیشرفته 2008 را پسرها با میانگین عملكرد 510 و 44 درصد از آن را دخترها با میانگین 480 تشكیل می‌دهند. براساس این گزارش عملكرد دانش‌آموزان پسر در درس ریاضیات 31 و در درس فیزیك 41 نمره بالاتر از عملكرد دختران بوده است. كتاب چارچوب‌های ارزیابی تیمز پیشرفته 2008 شامل چارچوب‌هایی برای ارزیابی ریاضیات پیشرفته و فیزیك است. هر ارزیابی پیرامون دو بعد سازماندهی می‌شود؛ یك بعد محتوایی كه حیطه‌ها و موضوعات مهم مورد ارزیابی در ریاضیات پیشرفته یا فیزیك را مشخص می‌كند و یك بعد شناختی كه حیطه‌ها یا فرآیندهای تفكر مورد ارزیابی را تعیین می‌كند. حیطه‌های محتوایی در ریاضیات پیشرفته عبارتند از: جبر، حسابان و هندسه و حیطه‌های محتوایی فیزیك نیز عبارتند از: مكانیك، الكتریسیته و مغناطیس، گرما و دما و فیزیك اتمی و هسته‌ای. حیطه‌های شناختی در هر دو چارچوب مشابه هستند كه شامل: دانستن، به كارگیری و استدلال می‌باشد. هر حیطه شناختی براساس مجموعه‌ای از پردازش رفتارهای قابل انتظار از دانش‌آموزان هنگامی كه آنها درگیر ریاضیات هستند، توصیف می‌‌شود. از بین حیطه‌های شناختی تأكید بر به كارگیری یا استدلال است. 65 تا 70 درصداز سؤالات این دو حیطه را ارزیابی می‌كنند.. نحوه برگزاری آزمونهماهنگ‌كنندگان ریاضیات پیشرفته و فیزیك راهنمایی‌های لازم را طی پیشرفت این فرآیند ارائه دادند و هماهنگ‌كنندگان ملی مطالعه فرصت داشتند تا این سؤالات و معیارهای نمره‌گذاری را بررسی و اطمینان حاصل كنند كه سؤالات، اهداف این چارچوب‌ها را موردارزیابی قرار داده‌اند و برای دانش‌آموزان كشورهایشان مناسب هستند. آزمون ریاضیات پیشرفته شامل 72 سؤال با 82 امتیاز و آزمون فیزیك شامل 70 سؤال با 82 امتیاز است. تقریباً یك سوم از سؤالات هر یك از این آزمون‌ها، چهار گزینه‌ای و دو سوم دیگر پاسخ‌ساز هستند.تیمز پیشرفته 2008 با صرف تلاش قابل توجهی توسط هماهنگ‌كنندگان ملی مطالعه برای ترجمه همه مواد آزمون، به زبان آموزشی هر یك از كشورهای شركت‌كننده اجرا شد. این ترجمه‌ها توسط ممیزی دبیرخانه IEA هماهنگ‌ شده و صفحه‌آرایی دفترچه‌ها توسط مركز بین‌المللی مطالعه تیمز و پرلز كنترل شد. مركز آمار كانادا نظارت بر كلیه فعالیت‌های مربوط به نمونه‌گیری دانش‌آموزان در تیمز پیشرفته 2008 را به عهده داشت. به منظور مقایسه بین كشورها و بین ارزیابی‌ها، آزمون تیمز پیشرفته 2008 در پایان سال تحصیلی از فوریه تا می 2008 و در بیشتر كشورها در آوریل) اجرا شد. سهم ایران، پایین‌تر از میانگینیافته‌های ملی مطالعات تیمز و پرلز نشان می‌دهد كه جایگاه و عملكرد كشور جمهوری اسلامی ایران در تمام دوره‌های تیمز در فاصله سال‌های 95، 99، 2003 و 2007 و پرلز 2001 و 2006 همواره از میانگین عملكرد بین‌المللی به طور معناداری پایین‌تر بوده است.(به استثنای عملكرد دانش‌آموزان دوره پیش‌دانشگاهی ایران در ریاضیات تیمز پیشرفته 2008 كه تقریباً برابر با میانگین كشورهای شركت‌كننده بوده است، بدون تردید این رتبه و جایگاه، شایسته كشور جمهوری اسلامی ایران كه براساس سند چشم‌انداز 1404 قرار است به عنوان قدرت اول منطقه در عرصه مختلف علمی و فناوری مطرح شود، نیست. با نگاهی گذرا به نتایج ملی مطالعات تیمز در دوره‌های مختلف مشاهده می‌شود كه متأسفانه عملكرد دانش‌آموزان ایران در آموزش ریاضیات از وضعیت خوبی برخوردار نیست. به‌ویژه روند عملكرد دانش‌آموزان دختر و پسر ایران در پایه سوم راهنمایی از تیمز 95 تا 2007 با 15 نمره كاهش همراه بوده است كه این رقم كاهش برای پسران 29 نمره گزارش شده است. افزون بر آن، متوسط درصد پاسخ‌‌های صحیح دانش‌آموزان ایران به كل سؤال‌های ریاضیات و علوم تیمز 2007 حدود 37 درصد و متوسط درصد پاسخ صحیح آنها به سؤالات مطابق با برنامه درسی آموزشی داده شده خود حدود 40 درصد گزارش شده است كه این رقم در مقایسه با متوسط درصد پاسخ صحیح دانش‌آموزان كشورهای شركت‌كننده(حدود 50 درصد) نشان‌‌دهنده عملكرد پایین دانش‌آموزان ایران به‌‌ویژه در درس ریاضیات است.