جوان آنلاین: خداوند متعال در آیه ۲۱ سوره روم می‌فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ: و از نشانه‌هاى او آن است که از جنس خودتان همسرانى براى شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و میان شما و همسرانتان علاقه شدید و رحمت قرار داد، بى‌شک در این براى گروهى که مى‌اندیشند نشانه‌هاى قطعى است.» طبق این آیه بنیان خانواده بر رابطه مهر، مودت، دوستی و لطف بنا شده است و پیوند بین زن و مرد با هدف رسیدن به آرامش رقم می‌خورد.
حقوق و تکالیف یا اخلاق؟
حقوق و تکالیف خانواده بر سه بخش است؛ بخش اول به واسطه عقد ازدواج است و هر دو نباید از انجام آن وظایف سر باز بزنند. مثل اینکه مرد سرپرست خانواده است و باید تقسیم اوقات داشته باشد و زن نیز امانتدار باشد و نیاز‌های همسر را برآورده کند. بخش دیگر عرفی است. وقتی زن و مرد وارد خانه می‌شوند این حقوق در تعاملات برقرار می‌شود مانند نظافت خانه، آمد و رفت‌ها و غیره. بخش سوم تکالیفی است که بر اساس توصیه‌های موکد مشخص می‌شود.
قرآن مرد را قوام معرفی می‌کند، یعنی ریاست خانواده. این وظایف و تکالیف برای مرد متمرکز است و پراکندگی ندارد، اما مدیریت به معنای اداره پیش برنده کار‌ها برعهده زن است.
در رابطه‌های حقوقی بین حق و تکالیف خط‌کشی شده است، اما در نگاه تربیتی، اخلاقی و دینی، اصل وظایف و تکالیف بر اساس اخلاق مداری، پیشی گرفتن بر خوبی‌ها، نیکی‌ها، ایجاد فضای دوستی، مودت، رحمت و عشق ورزی است. در بسیاری از روایات، این توازن مشخص شده است، به طور مثال می‌گویند بهترین زن، زنی است که مهریه‌اش را ببخشد و بهترین مرد مردی است که مهریه همسرش را بپردازد. از طرفی در زندگی اهل بیت (ع) می‌بینیم مهریه به محض عقد پرداخت می‌شود. انجام کار‌های خانه هم همین‌گونه است و تکالیف بر اساس دوستی و محبت انجام و تقسیم می‌شود.
توصیه‌های تأکیدی بر پایه اخلاق استوار است. به طور مثال خداوند برای بدن زن ارزش قائل شده و گفته است او می‌تواند برای شیردهی مبلغ دریافت کند، ولی هیچ مادری در قبال این کار بهایی نمی‌گیرد. در جایی دیگر اسلام برای زنان ارزش معنوی قائل شده است مانند پاک شدن گناهان حین تولد کودکان‌شان. این توصیه‌های روایی ما را به جایی می‌رساند که برای روابط و تفاهم در فضای خانواده شأن و احترام قائل شویم.
بعضی توصیه‌های تأکیدی هم برای آن است که حقی ضایع نشود. همانطور که در قرآن آمده است صاحب فرزند باید مادر را در دوره بارداری معیشت کند و شرایط را بر اساس قانون مورد توجه قرار دهد. یا آمده است مردان خود را احترام بگذارید و در جایی می‌گوید وقتی زنی ظرف آب را به دست شوهرش می‌دهد ثواب و حسنه‌ای دارد که بهشت را برای خود می‌خرد.
گاهی ضرورت‌ها تعادل و ساختار خانواده را به هم می‌ریزد
بیشترین توصیه‌های اسلام در بخش اخلاق مداری همراه با گذشت است. همین را در زندگی حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) می‌بینیم. در جایی حضرت علی (ع) دوش به دوش حضرت زهرا (س) با لطف، مهر و مهرورزی بخشی از امور خانه را انجام می‌دهند، اما زمانی که ایشان در مأموریت هستند بخشی از مدیریت‌ها بر دوش حضرت زهرا (س) باقی می‌ماند. اصل بر این است که قوام خانه و ساختار خانواده تعادل خود را حفظ کند، اما گاهی زن سهم بیشتری دارد و گاهی مرد متولی امور بیشتری می‌شود. آنجاست که علاوه بر فهم حقوقی و شرایط عرفی و اخلاق مداری، گاهی ضرورت‌ها ایجاد می‌شود. مثل اینکه خانمی صاحب بچه دوقلو می‌شود یا مردی که دو شغله می‌شود و کارش به شیفت شب می‌خورد.
گاهی هم شرایط اجتماعی است که ممکن است برای مردی ساعات پرکاری تعریف کند، بنابراین نوع برنامه‌ریزی و مدیریت در خانواده تحت تأثیر عوامل عارض شده بر خانواده پیش می‌رود. مانند هشت سال دوران دفاع مقدس، زندگی مدافعان امنیت یا سلامت و... مأموریت ویژه مردان و ایفای نقش خانم‌ها باعث می‌شود این عوارض را مورد توجه قرار دهیم، بنابراین نمی‌توانیم کلیشه‌ای را تعریف کنیم تا اگر زوجی از آن عدول کرد به معنای اجحاف در حق دیگری تلقی شود. توصیه می‌شود قبل از ورود به زندگی مهارت‌های لازم آموخته شود و امروز یکی از اشکالات این است که به آمادگی برای ورود به زندگی مشترک پرداخته نمی‌شود یا کم توجهی می‌شود، بنابراین قبل از ورود به زندگی زناشویی نیاز است در کتب درسی نزدیک به سن ازدواج و در شبکه‌های اجتماعی، انواع مهارت‌ها را آموزش دهیم. ساعت‌های آموزش قبل از عقد که برای تشکیل زندگی معمولاً همراه با استرس تشکیل می‌شود بهتر است در موقعیت مناسب‌تری گنجانده شود. امروزه بنا به تأکیدات مقام معظم رهبری درباره مهارت در کنار هم بودن و به قول حضرت امام (ره) سازگاری باید متولیان فرهنگی روی بستر سازگاری و تسهیل عارضه‌های اجتماعی مثل مسکن، استرس‌های اجتماعی، عدم حیا و پاکدامنی بیشتر کار کنند.
مسئله بعدی عوامل عارض در فضای خانواده است که باید با آن‌ها مقابله شود. شاید بر اساس مسائل اجتماعی و اقتصادی امروز، آستانه تحمل در خانواده‌ها کاهش پیدا کرده باشد، اما در خاطرات ادبیات‌مان اسوه‌ها و نامداران تاریخی زیادی داریم که نسبت به عشق‌شان حتی در شرایط سخت هم وفادار بوده‌اند، بنابراین، این مهم را باید درکنار همه مهارت‌های تفاهم و با هم بودن تمرین کنیم و یاد بگیریم.
خانه محل رقابت نیست محل فاستبقو الخیرات است
فضای خانواده نباید به سمت رقابت برود و اینطور نباشد که چه کسی بیشتر کار کرده است و چه کسی کمتر. فضای خانواده باید بر اساس فاستبقوا الخیرات باشد، یعنی هر کدام برای انجام کاری سبقت بگیرد تا یکدیگر را خوشحال کنند. چینش یک سفره، تزئین خانه، خودآرایی و نظافت خانه باید به قصد مهرورزی و اعلام عشق باشد. آن وقت زیباست و در این صورت کسی نمی‌گوید که من بیشتر و تو کمتر! باید تلاش کرد تا زاویه کار‌های پژوهشی به سمت افزایش مهارت و آمادگی برای ورود به زندگی مشترک باشد. باید تسهیلاتی فراهم شود تا افراد نسبت به آشیانه آرامش‌شان برنامه داشته و نسبت به همه امور پایدار باشند و نسبت به همه ضعف‌ها چشم‌پوشی کنند. مانند نظافت خانه که موانع عدم آرامش را جدا می‌کنیم در تربیت و اخلاق هم باید موانع عدم آرامش را از بین ببریم.
بر لبه‌های تیز حقوق و تکلیف راه نرویم
متأسفانه آسیب‌های نوپدیدی مانند تقلید، چشم و هم چشمی و کاهش آستانه تحمل عارض شده که نیاز است الگو‌های صبر، سازگاری و الگوی کسانی را که طول زندگی و عمق و عشق‌شان زبانزد است به نسل نو معرفی کنیم و زمینه اصلاحات تربیتی و اخلاقی در جامعه را که تضمین کننده امنیت روانی آدم‌هاست بیشتر کنیم. امیدواریم به جای راه رفتن روی لبه‌های تیز حقوق و تکلیف که گاهی آزاردهنده خواهد بود، عشق ورزیدن و پر از شادمانه زیستن را قرار دهیم.
*استاد حوزه و فعال امور زنان و خانواده
