در چند هفته اخير چندين زلزله در شهرها و استان‌هاي اطراف پايتخت به وقوع پيوسته است و در اين ميان طوفان و شرايط جوي نيز تغييرات محسوسي داشته است بر اين اساس در بين عموم شهروندان بحث آمدن زلزله سبب شده است تا شهروندان با دلهره شب را به روز و روز را به شب برسانند. اين شايعات موجي از نگراني‌ها را در ميان مردم به دنبال داشته است تا آنجا كه عده‌اي در برخي پارك‌ها شب را به صبح رسانده يا در اتومبيل‌هاي خود مانده‌اند تا در امان بمانند. در اين ميان آماده نبودن بسترها براي زلزله و پيامد‌هاي اين امر به گسترش شايعات زلزله دامن زده است. هرچند هيچ رابطه علمي، منطقي، معنادار و قابل‌انتظاري بين «پديده‌هاي جوي» با «پديده‌هاي زيرسطحي» وجود ندارد و در تاريخ زلزله‌نگاري ايران و حتي ساير كشورهاي لرزه‌خيز، يك مورد يا حتي يك سند قابل‌اتكا درباره ارتباط بين باد، طوفان، گردباد و تندباد با فعال‌شدن گسل‌ها وجود نداشته است با اين حال سؤالات زيادي در اين زمينه مطرح است كه به بخشي از آنها صاحب‌نظران و كارشناسان در گزارش زير پاسخ داده‌اند.
وقوع سالانه 120 زلزله بالاي 4 ريشتر در كشور
به گفته كارشناسان سالانه حدود ۱۲۰ زمين‌لرزه بالاي ۴ ريشتر در كشور اتفاق مي‌افتد در برخي مواقع پيش‌لرزه‌ها ممكن است به زلزله بزرگ ختم شود با اين حال روزانه در استان تهران رويدادهاي لرزه‌اي اتفاق مي‌افتد و در شهر تهران نيز هفته‌اي يك تا دو خرد‌لرزه (كمتر از 5/2 ريشتر) يا زلزله كوچك (كمتر از ۴ ريشتر) ثبت مي‌شود طبق آخرين گزارش‌ها در يك ماه اخير ۵ زمين لرزه با بزرگي بيشتر از 5/2 ريشتر در استان تهران به ثبت رسيده است.
پايش ۲۴ ساعته تهران براي زلزله
در پي ثبت چند خرد‌لرزه در اطراف تهران طي هفته‌هاي اخير، رئيس پايگاه اطلاعات لرزه‌اي كشور در موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران اعلام كرد: شهر تهران و مجموعه شهرستان‌هاي اطراف آن به صورت دائمي پايش مي‌شوند تا در صورت رؤيت آنومالي‌خاص – وضعيت غيرعادي- از فعاليت گسل‌ها يا وقوع پيش‌لرزه، مراتب به ستاد مديريت بحران استان تهران اطلاع داده شود. دكتر علي مرادي رئيس پايگاه اطلاعات لرزه‌اي كشور تصريح كرد: تعداد خردلرزه‌هاي چند روز اخير در اطراف تهران در مقايسه با آمار چندساله فعاليت گسل‌هاي تهران، آنومالي جديدي به حساب نمي‌آيد، اما اين نگراني درباره شهر تهران وجود دارد كه گسل‌هاي اطراف پايتخت قدرت توليد زلزله بزرگي را دارند كه زمان وقوع آن مشخص نيست.
رئيس پايگاه اطلاعات لرزه‌اي كشور افزود: درباره دوره بازگشت زمين‌لرزه‌هاي بزرگ تهران اجماع و عدد دقيقي وجود ندارد، اما اكثر مطالعات، دوره بازگشت زلزله بزرگ –بالاي ۷ ريشتر- در تهران را بين ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال معرفي مي‌كند. با توجه به اين محاسبات و اينكه آخرين زمين‌لرزه بزرگ تهران در سال ۱۸۳۰ ميلادي (۱۸۱ سال پيش) در شمال شرق تهران با حركت گسل مشاء اتفاق افتاد، اكنون اين موضوع مشخص است كه ريسك لرزه‌اي تهران خيلي بالا است و با گذشت زمان، اين ريسك بيشتر و بيشتر مي‌شود. مرادي همچنين با اشاره به اينكه طي سال‌هاي اخير بزرگ‌ترين زلزله ثبت شده نزديك به شهر تهران، مربوط به مهرماه سال۸۸ در جنوب شرق تهران به بزرگي ۴ ريشتر بوده، گفت: در حال حاضر هيچ‌كدام از كارشناسان زلزله نمي‌توانند زمان مشخصي براي زلزله‌بزرگ تهران تعيين كنند، اما هر لحظه امكان وقوع اين زمين‌لرزه وجود دارد.
اين مقام مسئول در موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران درباره زلزله‌هاي خفيف چند روز گذشته در اطراف تهران تأكيد كرد: اين زمين‌لرزه‌ها نتيجه فعاليت گسل مشاء با بزرگي 1/3 ريشتر بود. گسل مشاء گسلي فعال محسوب مي‌شود كه خردلرزه‌هاي زيادي توليد مي‌كند. گسل‌هاي ديگري هم مانند گسل شمال تهران وجود دارد كه اگر‌چه بزرگ و فعال هستند، اما لرزه‌خيزي چنداني از خود بروز نمي‌دهند.
همچنين دكتر مهدي زارع معاون پژوهشگاه زلزله‌شناسي در خصوص گسل‌هاي زلزله‌خيز پايتخت تأكيد كرد: گسل‌هاي لرزه‌خيز تهران شامل گسل شمال تهران؛ ايوانك، ري و كهريزك و گسل مشاء است. زماني مي‌شود به برآورد دقيقي درباره خطرناك‌ترين گسل تهران دست يافت كه بتوانيم به اطلاعات دقيقي درباره سرعت فعاليت - لغزش- گسل‌ها دست بيابيم و سپس به صورت جداگانه آنها را بررسي كنيم. براي دسترسي به اين اطلاعات بايد به فناوري آن دست پيدا كنيم كه به خاطر پاره‌اي از مسائل و ازجمله تحريم‌ها اين دستگاه‌ها براي رصد‌هاي دقيق اكنون در ايران موجود نيست. اما به طور كلي با توجه به اينكه گسل شمال تهران از محله‌هاي شمالي تهران عبور مي‌كند مي‌توان گفت از جمله خطرناك‌ترين گسل‌هاي تهران است اما از طرف ديگر با توجه به اينكه گسل مشاء گسل طويلي است از توان لرزه‌خيزي بالايي برخوردار است. براين اساس و اطلاعاتي كه الان موجود است چنانچه اين گسل فعال شود قادر خواهد بود زلزله‌اي به بزرگاي 5/7 ايجاد كند، از طرف ديگر با توجه به اينكه نزديك‌ترين نقطه تهران به گسل مذكور حدود 30 كيلومتر فاصله دارد بنابراين درصورت فعال شدن، گسل مشاء قادر خواهد بود خسارات زيادي در تهران، به ويژه در شمال و شمال شرق آن به بار بياورد. با اين حال گسل شمال تهران در سه قطعه كلي از حدود منطقه وردآورد در كرج در غرب تا روستاي كلان در شمال شرق لواسان در انتهاي شرقي خود ادامه دارد. در محل روستاي كلان اين گسل به گسل مشاء مي‌رسد.
وي درخصوص اينكه با فعال شدن گسل شمال تهران چه اتفاقي روي خواهد داد، گفت: براساس برآوردها در حدود 2 ميليون نفر روي گسل شمال تهران ساكن هستند كه چنانچه اين گسل فعال شود با توجه به تراكم جمعيت، جنبش شديد در محدوده پهنه گسل تبعات جبران ناپذيري از نظر وقوع خرابي و تلفات به دنبال خواهد داشت.
طوفان و گرد و غبار ربطي علمي به وقوع زلزله ندارد
شايعه «زمين‌لرزه در تهران»، در اثر تندباد آغشته به خاك شكل گرفت كه بر اين اساس پيامك‌هاي زيادي ميان شهروندان رد و بدل شد كه اين امر نگراني‌هاي زيادي هر از گاهي ميان شهروندان ايجاد مي‌كند. در اين خصوص دكتر علي بيت‌الهي، مدير بخش زلزله‌شناسي مهندسي و خطرپذيري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي گفت: ممكن است در يك زمين‌لرزه برحسب تصادف، قبل يا حين زلزله، تلاطم جوي رخ دهد و باد شديد مشاهده شود، اما اينكه بين پديده‌هاي جوي با پديده‌هاي زيرسطحي زمين، رابطه معنادار تلقي كنيم، مبناي علمي ندارد.
وي افزود: مكانيسم رخداد زلزله تنشي است كه در لايه‌هايي به ضخامت 10 كيلومتر زيرزمين اتفاق مي‌افتد و اين لايه‌ها مي‌شكند و شكست آنها باعث رخداد زلزله مي‌شود. اين واقعه كه در كيلومترها اعماق زمين اتفاق مي‌افتد به‌طور قطع با تلاطمات جوي كه هر روز در گوشه‌اي از جهان شاهد آن هستيم، ارتباط ندارد و از نظر دانش زلزله‌شناسي هيچ منبعي براي توجيه اين موضوع به‌صورت علمي وجود ندارد و در مواقع بروز حوادث طبيعي همچون طوفان معمولاً پذيرش مردم براي خبرهاي منفي بيشتر مي‌شود با اين حال حتماً همه مردم تهران شنيده‌اند كه در برخي موارد اتفاق افتاده كه پديده‌هاي جوي به همراه زلزله بروز مي‌كند، اما اين به معني ارتباط آنها با هم نيست.
با ساختمان‌هاي ساخته شده روي گسل چه بايد كرد؟
نقشه‌هاي گسل‌هاي شهر پايتخت از سوي مديريت شهري تكميل شده و به صورت هوشمند در اختيار حوزه‌هاي متولي صدور پروانه ساختماني قرار گرفته است و قوانين و مقررات مربوط نيز در دسترس است با اين حال انتظار مي‌رود كه هرگونه ساخت و ساز جديد بر اساس ضوابط و رعايت مقررات در اين خصوص صورت بگيرد و با رعايت حريم گسل‌هاي پايتخت و رعايت قوانين و مقررات ساخت و ساز سازه‌هاي سبك و مقاوم ساخته شود تا از نگراني‌ها در زمينه ساخت سازه‌هاي جديد كاسته شود. از سوي ديگر در زمينه سازه‌هاي ساخته شده روي گسل‌هاي پايتخت دكتر مهدي زارع، معاون پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي معتقد است الان كه ديگر كار از كار گذشته است به طوري كه آپارتمان در اين قسمت از تهران به متر مربعي 10 ميليون تومان هم رسيده است ! ولي اگر امكاني براي ساماندهي فضاهاي موجود باشد توصيه من هم همين است كه تا حد امكان روي پهنه گسل را به فضاي سبز و به طور كلي غيرمسكوني اختصاص دهيم. اما اقدام عقلاني اين بود كه از ابتدا مانع از تراكم جمعيت روي اين گسل خطرناك مي‌شديم. در هر حال براي وقوع زلزله بزرگي در تهران، گسل شمال تهران يك چشمه احتمالي مهم خواهد بود اما اين طور نيست كه ساير ساختمان‌هاي ديگر كه روي گسل نيستند آسيب نبينند.
