هيئت چيست؟
هيئات مكاني هستند كه در آن، افراد حول يك مسئله و براي يك آرمان مشخص با آدابي معلوم، جمع مي‌شوند؛ تجمعي كه داراي ماهيتي خودجوش و غيرنظارتي است و محوريت آن را عزاي سيدالشهدا تشكيل مي‌دهد. هر چند محوريت هيئات روضه و ذكر مصيبت است، ولي به مرور زمان منبرها به يكي از اركان اصلي آن تبديل شده‌اند كه نتايج آن سخنراني‌ها، تحركات عظيم اجتماعي و مردمي بوده است. اگر بخواهيم كمي عميق‌تر به پديده هيئات مذهبي نگاه كنيم به جرئت مي‌توانيم هيئت را مركز شكل بخشي هويت شيعي بدانيم. در طول تاريخ، هيئت به عنوان يك قالب تجمع شيعي شكل‌هاي متفاوتي به خود گرفته است. گاهي تبديل به مجالس روضه زنانه و گاهي در قالب تكيه‌هاي محلي نمايان شده است. گاهي مكان ثابتي دارد و ورود براي عموم آزاد است و گاهي به شكل خصوصي با مخاطباني خاص تعريف مي‌شود. يكي از بحث‌هاي اصلي، هويت‌ها و كاركردهايي است كه هيئت‌هاي مذهبي، در كنار هويت و كاركرد اصلي خود يعني اقامه عزا بر اهل بيت پيامبر(ص) به خود مي‌گيرند. در سده اخير هيئات در چند دوره هويت‌هاي متفاوتي را در كنار هويت اصلي خود داشته‌اند كه به طور كلي شايد بتوان آن را اينگونه دسته‌بندي كرد:
1- كاركرد مبارزه: در چند دهه پيش از پيروزي انقلاب اسلامي، به‌ويژه از دهه 30 به اين‌سو كه نخستين جرقه‌هاي مبارزه با رژيم ستمشاهي به وسيله امام خميني(ره) زده شد، برخي از هيئات مذهبي در كنار هويت و كاركرد اصلي خود، هويت مبارزاتي يافتند و كاركرد فرعي مبارزه با رژيم ستمشاهي را برگزيدند. در آغاز نهضت اسلامي، حضرت امام با آگاهي از قابليت‌هاي تشكل‌هاي ديني كه توسط خود مردم اداره مي‌شد بر بحث سازماندهي هيئت‌هاي مذهبي، استفاده بجا و مناسب از فرصت‌هاي وعظ، سخنراني و آگاه‌سازي مردم از طريق منابر توجه ويژه‌اي مبذول داشتند. عزيمت مسئولان هيئات مذهبي به قم و ملاقات با امام خميني در آستانه رفراندوم فرمايشي 6 بهمن ۱۳۴۱، تحولات بي‌نظيري را در نحوه و مضمون سخنراني‌ها و مداحي‌ها در هيئات مذهبي ايجاد كرد. تكيه بر قيام و انقلاب بر ضد ظالمان، مضمون اصلي اشعار مذهبي آن دوره شد و انقلابيون با تكيه بر حماسه عاشوراي حسيني موفق به جذب جوانان و آحاد مردم در نهضت امام خميني شدند.
2- كاركرد تعميق انقلاب: اما با پيروزي انقلاب اسلامي، هيئت‌هاي مذهبي ناچار به پذيرش هويت و كاركردهاي جنبي متناسب با شرايط تازه اجتماعي بودند؛ شرايطي كه در آن، انقلاب اسلامي، به عنوان انقلابي تازه شكل گرفته، نيازمند سازماندهي، تقويت و نهادينه كردن ارزش‌ها و نقش‌هاي انقلابي بود. در چنين شرايطي، هيئات مذهبي، طبعاً هويت انقلابي و كاركرد تعميق انقلاب را پذيرفتند.
در نخستين ماه‌هاي پيروزي انقلاب حتي بسياري از جلسات حساس و مهم مملكتي در هيئت‌هاي مذهبي برگزار مي‌شد چراكه دست‌كم يك هيئت كاملاً شناخته شده- به نام هيئت مؤتلفه- به طور خاص، از فعالان عرصه‌هاي انقلاب در سطوح هدايت و مديريت آن به حساب مي‌آمد و تعداد قابل توجهي از دست‌اندركاران هدايت و مديريت انقلاب نيز در ساير هيئت‌هاي مذهبي عضويت داشتند.
3- كاركرد رزمندگي: با آغاز جنگ تحميلي عراق عليه ايران، هيئات مذهبي، با تحولي عميق مواجه شدند و آن حضور گسترده اعضاي هيئات به ويژه جوانان در جبهه‌هاي نبرد حق عليه باطل بود. اين حضور به حدي چشمگير بود كه گاه بعضي هيئت‌ها، به صورت دسته جمعي و با اكثريت اعضاي خود به عرصه‌هاي دفاع كوچ مي‌كردند و شايد فلسفه حضور راويان جبهه‌هاي جنگ در هيئت‌ها و حتي شكل‌گيري هيئت‌هايي با عنوان هيئات رزمندگان اسلام به همين دوره از تاريخ حيات هيئت‌ها برگردد.
4- كاركرد در فضاي پس از جنگ: پس از پايان دفاع مقدس، هيئت‌ها، همچنان هويت و كاركرد دفاعي خود را حفظ و اقشار مذهبي تداوم معاشرت‌هاي شكل گرفته خود را در قالب هيئت‌هاي مذهبي تعريف كردند مانند هيئت پزشكان دفاع مقدس و هيئت معلمين. اما يكي از هويت‌هايي كه در اين سال‌ها به طور جدي به هيئات مذهبي كاركرد متفاوتي مي‌دهد، دانشجويي بودن آن است يا بهتر است بگوييم: «هيئت‌هاي دانشجويي»؛ هيئت‌هايي كه توسط دانشجويان تأسيس شده و متصديان و برنامه‌ريزان و تصميم‌گيرندگان آن همگي دانشجو هستند. در واقع هيئت مكاني است درون دانشگاه با همه اقتضائات آن. امروزه اين هيئت‌ها به دليل شاخصه‌ها و ويژگي‌هاي منحصر به فردي كه در شكل و محتوا داشته‌اند، توانسته‌اند مخاطبان خود را از ميان قشر دانشگاهي و اقشار عمومي مردم جذب كنند و در عين حال در محيط اجتماعي خود در ابعاد متفاوت فكري و فرهنگي تأثيرگذار باشند.
ضرورت و چرايي هيئت‌هاي دانشجويي
در خصوص چرايي و ضرورت شكل‌گيري «هيئت‌هاي دانشجويي» مي‌توان گفت: شايد اينگونه هيئت‌ها، ثمره و حاصل هيئات محلي و خانگي باشند كه جوان شيعي را با نوعي زندگي خاص تربيت كرده‌اند. جامعه شيعه، سبكي ويژه براي تربيت فرزندان خود طراحي كرده است كه حول مفهوم حبّ اهل بيت(ع) شكل مي‌گيرد. بسياري از بايد‌ها و نبايد‌هاي ديني را همين حبّ است كه در جوان شيعي نهادينه و تثبيت مي‌كند و از او جواني معتقد مي‌سازد كه تاريخمند است. تاريخمند است از آن جهت كه آغازي دارد به نام عاشورا و پاياني به نام ظهور؛ آغازي كه محوريت آن را خون و اشك، ظالم و مظلوم، عزت و ذلت مي‌سازد و پاياني كه محوريت آن را اميد و پيروزي حق بر باطل، شكل مي‌دهد و جوان شيعي مدام رفتارهاي خود را متناسب با اين آغاز و پايان تنظيم مي‌كند. نقش اصلي خود را كه حفظ آرمان‌هاي آغاز عاشورايي است در زير سايه پايان مهدوي فراموش نمي‌كند. يكي از نقش‌هاي جدي و تأثيرگذار جوان شيعي، نقش دانشجويي و دانشجو بودن است و بر اهميت جايگاه آن همين بس كه امام خميني(ره) فرمودند: دانشگاه، مبدأ همه تحولات است. اگر بخواهيم اين جمله امام را بررسي كنيم بايد به معناي دقيق تحول دقت كنيم. دانشگاهي كه مي‌خواهد مبدأ تحولات باشد، ابتدا بايد خودش متحول شده باشد و تحول دانشگاه وابسته به تحول افرادي است كه دانشگاه را مي‌سازند يعني دانشجويان. براي فهم بهتر تحول بايد دو ويژگي را در نظر بگيريم: 1- تحول؛ امري است دروني و وجودي. امري كه از باور و اعتقاد عميق ناشي مي‌شود. 2- امري است كه آغاز و پاياني دارد. يعني چيزي از حالي و شرايطي به حال و شرايطي ديگر متحول مي‌شود. حال اگر بنا باشد دانشجو، ايجادكننده تحول در دانشگاه در ابتداي امر و جامعه در مرحله بعدي باشد بايد دو ويژگي ذكر شده را توأمان داشته باشد. پس اگر بنا باشد دانشگاه مبدأ تحولات قرار گيرد و هدف از تحول، تحول به سمت امري باشد كه انقلاب اسلامي تعريف كرده است، يعني حركت از عاشورا براي رسيدن به جامعه مهدوي، اين امر ممكن نخواهد بود مگر از طريق هيئات دانشجويي و قطعاً اهميت و ضرورت اين هيئت‌ها موجب شده است كه در سال‌هاي اخير ديداري به ديدارهاي دانشجويان با مقام معظم رهبري با عنوان ديدار هيئات دانشجويي در روز اربعين اضافه شود و شايد اين آغازي باشد براي رسيدن به يك تحول.
كارشناس ارشد جامعه‌شناسي
دانشگاه تهران
