فراز و فرود گفتمان‌هاي سياسي ايران معاصر در چند دهه اخير، پرونده مطولي است كه تحقيق و مداقه در باب آن به مجالي فراخ و تأملي چندوجهي و فرادانشي در حوزه‌هاي تاريخ، جامعه‌شناسي و جريان‌شناسي سياسي مي‌طلبد، اما بسياري اين مدعا را مي‌پذيرند كه دگرگوني‌هاي گفتماني با جابه‌جايي‌هاي در قدرت رابطه‌اي نزديك و مستقيم داشته است. به‌بيان‌ديگر تغييرات سپهر گفتمان سياسي و اجتماعي در چند دهه اخير در كشورمان يا متأثر از تغييرات سياسي پساانتخاباتي بوده يا آنكه اين تغييرات گفتماني، نتيجه انتخابات و به‌تبع آن روند سياسي جديدي را رقم‌زده است.
اين ادعا را مي‌توان به محك تاريخ سياسي نيز آزمود. هرچند انتخابات رياست جمهوري سال 1368 در فضايي تقريباً بدون غيريت گفتماني برگزار شد، اما دولت سازندگي و رئيس آن رويكرد خاصي در اداره جامعه در پيش گرفتند كه نوعي «گفتمان‌سازي» در ذيل آن نهفته بود. اگرچه «عمل‌گرايي» تكنوكرات‌هاي سازندگي، مي‌كوشيد از ابراز تئوريك و بيان نظري پرهيز كند، اما پهلو به ليبراليسم مي‌زد و در مقابل زواياي خود را با كلان‌گفتمان انقلاب اسلامي به رخ مي‌كشيد. حتي بر همين اساس گفتمان‌سازي، تلاش براي جريان‌سازي نيز صورت پذيرفت و اولين حزب «دولت ساخته» در جمهوري اسلامي محصول همين دوره است. بدين‌ترتيب مي‌توان گفت جابه‌جايي قدرت به‌نوعي تغيير گفتماني انجاميده است.
در انتخابات دوم خرداد نيز هرچند مفهوم «اصلاح‌طلبي» زاييده پساانتخابات بود و در ادبيات رقابت‌ها اثري از آن ديده نمي‌شد، اما به‌روشني پيدا بود كه تغييرات اجتماعي ناشي از تغيير گفتماني پيش از آن در دوره سازندگي در رقم خوردن نتيجه انتخابات بي‌تأثير نبوده است. پيروزمندان انتخابات، سرمست از نتيجه شگفت‌آور، كوشيدند انديشه مطلوب خود را در سپهر گفتماني كشور حاكم سازند و بدين‌ترتيب با ابداع عنوان جذاب «اصلاحات» به گفتمان‌سازي و جريان‌سازي پرداخته و طي همين دوره بود كه دومين حزب «دولت ساخته» پديد آمد.
البته سياست زدگي و اليتيسم افراطي و بي‌توجهي به مطالبات اجتماعي عملاً فرايند گفتمان‌آفريني پسادوم‌خرداد را ناكام گذارد و اين گفتمان در سطح بخشي از نخبگان جامعه متوقف شد و به لايه‌هاي ژرف جامعه رسوخ نكرد. همين امر سبب شد روند بسط سياسي و اجتماعي اين جريان نه‌تنها متوقف شد، بلكه سير معكوس پيدا كرد و اصلاح‌طلبان سنگرهايي را كه يكي‌يكي فتح كرده بودند، واگذار كردند.
در سوي مقابل معتقدان به آرمان‌ها و اصول اولي انقلاب اسلامي با دو حركت موازي گفتمان‌سازي فرهنگي از يك‌سو و بازسازي سياسي جرياني، گفتمان مبتني‌بر اصول و ارزش‌ها را تسري مي‌دادند كه نتيجه آن مطالبه‌گري حاكميت اصول و عدالت در جامعه بود. نتيجه اين روند فضاي انتخابات 1384 را رقم زد و پيروز ميدان كسي بود كه نماد اين گفتمان شده بود.
اين بار انتخابات محصول يك تغيير گفتماني بود و از سويي رئيس‌جمهور منتخب نيز چندان روي خوشي به احزاب و جريان‌هاي رسمي نشان نمي‌داد، بنابراين فرايند گفتمان‌سازي شتاب چنداني نداشت. هرچند در جريان فتنه 88، غيريت و دگرسازي دو گفتمان رقيب تا حدي اجتماعي شد كه فضاي عمومي جامعه را به التهاب كشاند، اما خساراتي كه جامعه از اين دوقطبي حاد ديد، نوعي سياست پرهيزي را در لايه‌هايي از جامعه رسوخ داد. علاوه بر آن چالش‌هاي معيشتي و اقتصادي كه در دوره دولت دهم بروز و ظهور پيدا كرد، توجه جامعه را از سياست به سمت اقتصاد كشاند. در انتخابات سال 1392 نااميدي از حل مشكلات، به سود جريان عمل‌گرا شد و نتيجه، آن بود كه جرياني بارها بخت خود را در انتخابات مختلف آزموده و موفقيت چنداني نداشت، به‌يك‌باره آراي بيش از نيمي از جامعه را كسب كرد. اين جريان گفتمان مشخص و قابل انتزاعي نداشت و صرفاً با شعارواژه‌هايي همچون «اعتدال» و «تدبير و اميد» خود را در مقابل وضع ناراضي‌كننده موجود تعريف مي‌كرد.
«اعتدال» فاقد معنا و مفهوم مستقل است و تنها در مقابل افراط‌وتفريط معنا مي‌يابد. بنابراين در ساحت اجتماعي نيز حداكثر مي‌تواند يك «شبه‌گفتمان» بنا نمايد. در عمل تلاش زيادي براي بسط و تسري اين شبه‌گفتمان از سوي مناديان آن صورت گرفت، ولي به دليل پايه‌هاي نه‌چندان مستحكم و مستقل و نيز فقدان كارآمدي اجتماعي خصوصاً در حوزه قدرت، عملاً اين تلاش‌ها تاكنون بي‌نتيجه مانده است.
اكنون به‌نظر مي‌رسد شاهد نوعي خلأ گفتماني در عرصه سياسي اجتماعي هستيم و اين مسئله در آستانه انتخابات 1396، قابل‌تأمل است. انبوه مطالبات مردم كه بيشتر در حوزه معيشتي، اقتصادي و اجتماعي است، همچنان بي‌پاسخ بوده و وعده‌هاي بي‌سرانجام سال 92 نيز بر سطح توقعات افزوده است. در حال حاضر نياز به گفتماني داريم كه هم خوانشي از كلان‌گفتمان انقلاب اسلامي باشد و هم پاسخ درخوري به مطالبات مردم و اقتضائات روز ارائه دهد. گفتماني كه انقلابي‌گري در بطن آن باشد و تغييري براي عبور از چالش‌هاي كنوني را نويد دهد.
