درآمد: سالياني است كه نهادهاي فرهنگي جامعه،به كار جمع آوري اسناد شفاهي ومكتوب تاريخي گشته اند. دراين ميان بنياد شهيد وامور ايثارگران انقلاب اسلامي نيز بادرك اهميت اين امر خطير ،به تلاشي دامنه دار دراين عرصه دست يازيده است.در گفت وشنود پيش روي جناب محسن انصاري قائم مقام محترم اين بنياد،دراين باب به ايراد توضيحاتي پرداخته است.
شايد درآغاز وبه‌طور کل،اين سوال براي خواننده اين گفت وشنود پيش بيايد كه چرا باید به ثبت و حفظ یادمان‌های دفاع مقدس پرداخت؟اهميت اين كار در چيست؟
بسم الله الرحمن الرحيم.درپاسخ ميتوان گفت كه مامی‌توانیم با ثبت و حفظ یادمان‌های انقلاب و دفاع مقدس، نگذاریم حماسه‌های مردم مسلمان ایران به افسانه تبدیل شوند. ثبت، ضبط، نگهداری و بهره‌برداری از آثار و ارزش‌های دفاع مقدس ثبت حماسه‌های جاودانه امت اسلام و آثار آن در شئون فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی از نابودی، تحریف و یا به فراموشی سپرده شدن میراث و دستاوردهای دفاع مقدس جلوگیری می‌کند. آرشیوها، کتابخانه‌ها و موزه‌ها نشان‌دهنده هویت و عملکرد یک ملت و بیانگر تاریخ یک ملت است. با حفظ این آثار دانش‌ها و ارزش‌ها را از نسلی به نسل بعد منتقل می‌کنیم. اگر تاریخ شفاهی به صورت علمی ثبت شود و آنچه را که هست ثبت و حفظ و به آیندگان منتقل کنیم حتماً حماسه‌ها به افسانه تبدیل نخواهند شد و حماسه‌ها قهرمانان آن الگوی جوانان آینده خواهد بود.
چه تعریفی از تاریخ شفاهی ایثار و شهادت دارید؟
پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن 1357 مرهون تلاش‌ها و مجاهدت‌های همه اقشار مردم به رهبری امت بود. بررسی اسناد و مدارک انقلاب اسلامی اعم از منابع شفاهی و کتبی می‌تواند در تحلیل انقلاب اسلامی مفید و کارساز باشد، اما آنچه مهم است، توجه و تأمل در گفتار و نوشتار در باره حوادث انقلاب سبب می‌شود تا محقق با بررسی دیدگاه‌های مختلف به بطن وقایع نظر داشته باشد. اگر پژوهشگر انقلاب اسلامی بدون ارزیابی محتوای اسناد با روایت‌های ثبت‌شده از تاریخ شفاهی بخواهد تحلیلی از هر آنچه به وقوع پیوسته است داشته باشد کار خاصی انجام نشده است، از آنجایی که در این روش با انجام مصاحبه وقایع را مورد توجه قرار می‌دهد از اهمیت خاصی برخوردار است. دفاع مقدس نیز هشت سال طول کشید که یکی از طولانی‌ترین جنگ‌های قرن بیستم بود و قریب به سه دهه توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. هنوز هم وقتی پای صحبت جانبازان عزیزمان می‌نشینیم ابعاد جدیدی از این اتفاق تاریخی برایمان روشن می‌شود. بنابراین می‌توانم بگویم تاریخ شفاهی ایثار و شهادت به ثبت و ضبط خاطرات و یادمان‌های افراد درگیر در انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی ایران و عراق به شکل صوتی یا صوتی ـ تصویری می‌پردازد.
روش تاریخ شفاهی را برای بررسی وقایع انقلاب اسلامی و رویدادهای دفاع مقدس چگونه ارزیابی می‌کنید؟
از میان روش‌های موجود تنها تاریخ شفاهی است که به تولید منابع دست اول منجر می‌شود. برای آیندگان حتی برای پژوهشگران، فیلمسازان و داستان‌نویسان نیز صحبت‌های این اهالی نور و آسمان مثمرثمر خواهد بود. تاریخ شفاهی می‌تواند با اقدام به‌هنگام رویدادهای یک دوره ـ هر چند کوتاه تاریخی ـ را ضبط و ثبت کند و آن را به عنوان یکی از قرائن و شواهد در دسترس مورخان بگذارد. تاریخ شفاهی جنگ تحمیلی بهترین شیوه بیان واقعیت‌ها و ارزش‌هایی است که مانند آن در هیچ جای دنیا دیده نمی‌شود و منحصر به جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران است.
از آنجایی که یا امکان بیان یا ثبت بسیاری از واقعیت‌ها در زمان وقوع نبود، تاریخ شفاهی دفاع مقدس اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. گفتگو در میان ایرانیان بسیار رایج‌تر است. در فرهنگ عامه بسیار راحت از خاطرات و ناگفته‌هایمان صحبت می‌کنیم. همچنین بسیاری از کسانی که در انقلاب یا جنگ تحمیلی شرکت داشته‌اند، مردم عادی شهرها و روستاها، اما در گفتگو خیلی راحت و بدون تکلف خاطرات خود را بازگو می‌کنند. حتی چنان جذاب که هرگز روی کاغذ که بیاید به آن جذابی نیست. مردم نیز از منابع صوتی استقبال بیشتری می‌کند تا نوشتاری. در این روش همه اقشار هم فرصت ثبت خاطرات خود را پیدا می‌کنند. همچنین نقش پرسشگر را نباید در بیان زوایای تاریک و مغفول پرسش‌شونده نادیده گرفت. تاریخ شفاهی با ضبط گزارش‌های دست اول از راویان متنوع و متعدد در نیم قرن گذشته ابعاد مردمی به اسناد تاریخی بخشیده است. با این توصیفات اهمیت این روش واضح است.
اصلاً چرا باید به جنگ و تاریخ شفاهی آن پرداخت؟
حتی کسانی که میانه خوبی با جمهوری اسلامی ندارند در این نکته با من و شما هم عقیده‌اند که هشت سال دفاع مقدس پرشورترین و درخشان‌ترین قطعه تاریخ ایران است. تاریخ ایران را زیاد نوشتند و همه‌مان هم شنیدیم همیشه جنگ و درگیری بوده است و در همه آنچه که در این هشت سال اتفاق افتاد روحیه ایثار، شهادت‌طلبی، برای خدا و ارزش‌ها جنگیدن، در خط امام و ولایت تلاش کردن بوده است و بنیاد شهید و امور ایثارگران می‌خواهد این برهه بی‌بدیل از تاریخ ایران را ثبت و ضبطش کنند و با حول و قوه الهی، همکاری و همدلی تمامی متولیان و سازمان‌ها به‌ویژه همکاری خانواده‌های معزز ایثارگران این امانت تاریخی را مستندسازی کند و برای نسل‌های آینده به یادگار بگذارد تا آیندگان پرسشگر بتوانند واقعیت تاریخی را آن گونه که اتفاق افتاده است دریافت کنند و از آن درس بگیرند و قهرمانان دفاع مقدس و انقلاب اسلامی را الگوی خود قرار دهند. گذشت زمان و محدودیت عمر آدمی و پیر شدن اذهان و غلبه فراموشی بر انسان‌ها ما را بر آن می‌دارد که حتی لحظه‌ای را از دست ندهیم و هر چه سریع‌تر این خاطرات را از همه ایثارگران جمع‌آوری کنیم که این مورد تأکید مقام معظم رهبری هم بوده است.
ضرورت پرداختن تاریخ شفاهی ایثار و شهادت چیست و جایگاه تاریخ شفاهی در ایران کجاست؟
انقلاب اسلامی یک از بزرگ‌ترین وقایع ایران است که در آن اکثر گروه‌ها، مناطق و شهرهای کشور مشارکت گسترده‌ای داشتند. این نهضت مردمی جوهری استقلال‌خواهانه داشت. حجم مشارکت عمومی برای رهیدن از نظام گذشته و پی افکندن نظمی تازه پدیده‌ای بی‌سابقه بود. در جنگ هشت ساله نیز تنها نیروهای اعزامی به جبهه‌ها نبودند که درگیر جنگ بودند، مردم ساکن مناطق اشغال‌شده توسط عراق، مردم مرزنشین و... همه و همه مستقیم و غیرمستقیم درگیر جنگ و بعدها پیامد آن بوده‌اند و هستند. خاطرات شهدا، جانبازان، ایثارگران و افتخار مقاومت این مردان و زنان باید برای آیندگان ثبت، ضبط و نگهداری شود. تاریخ شفاهی در ایران معلول دو عامل مهم است که در بیش از سه دهه ساختار، ماهیت و کارکرد آن را تحت تأثیر قرار داده‌اند. این دو عامل مهم انقلاب اسلامی و دفاع مقدس هستند. به جرئت می‌توان گفت تاریخ شفاهی در ایران وامدار ایثار، شهادت و دفاع مقدس است. غالب مصاحبه‌های تاریخ شفاهی و خروجی آنها در قالب مقالات و کتاب‌ها تحت تأثیر آنها بوده است.
به نظر شما پیشرفت تکنولوژی و استفاده از ابزارهای جدید تا چه حد می‌تواند در ثبت و آرشیو تاریخ شفاهی یاری‌رسان باشد؟
همان طور که می‌دانید ضبط صوت و دوربین از ابزارهای مهم تاریخ شفاهی هستند. پیشرفت‌های خیره‌کننده این ابزار به ما کمک می‌کند تا با کیفیت بهتر به ثبت خاطرات، تفسیرهای آن و گردآوری این اطلاعات ارزشمند بپردازیم. همچنین می‌توان به اهمیت اینترنت و فضای مجازی اشاره کرد. در حوزه تاریخ شفاهی ایثار و شهادت هم ناگزیر به استفاده از این ابزارها هستیم. فضاهای مجازی به ما امکان نشر و انتشار این مصاحبه‌ها را که صدای افراد خاموش در دو واقعه مهم انقلاب اسلامی و هشت سال جنگ تحمیلی است می‌دهد. اهمیت تکنولوژی و شیوه‌های ارتباطی جدید در آینده بیشتر می‌شود، لذا باید در تاریخ شفاهی ایثار و شهادت نیز باید پیوند خود را با دنیای دیجیتال برقرار و حفظ کنیم تا با تکنولوژی جدیدتر بتوانیم تاریخ شفاهی را سریع‌تر و با کیفیت بالاتر در محدوده جغرافیای وسیع‌تری به پیش ببریم.
در صورتی که بخواهیم به‌طور جامع به تاریخ شفاهی ایثار و شهادت بپردازیم، چه شاخه‌هایی برای آن متصور است؟
تاریخ شفاهی ایثار و شهادت موضوع بسیار گسترده‌ای است، زیرا نمی‌توان کسانی را که به‌طور غیرمستقیم با انقلاب و جنگ در ارتباط بودند نادیده گرفت، اما اگر بخواهیم چند مورد اصلی را نام ببرم از آن جمله است:
ـ تاریخ شفاهی شهدا و خانواده‌های آنان؛ که در ذیل آن می‌تواند «تاریخ شفاهی همسران شهدا» و «تاریخ شفاهی مادران و فرزندان شهدا» آورده شود. همچنین می‌توان شاخص را با معیار دیگری انتخاب کرد. به عنوان مثال «تاریخ شفاهی شهدای ترور»، «تاریخ شفاهی شهدای دانشجو»، «تاریخ شفاهی شهدای روحانی» یا «تاریخ شفاهی سرداران شهید».
ـ تاریخ شفاهی خبرنگاران شهید
ـ تاریخ شفاهی جانبازان؛ که در ذیل آن می‌توان به عنوان نمونه تاریخ شفاهی «مصدومین شیمیایی»، «جانبازان قطع نخاعی» یا «جانبازانی که به خارج اعزام شدند» را آورد. تاریخ شفاهی «جانبازان آسایشگاهی»، «جانبازان قطع دست و قطع پا» یا «تاریخ شفاهی همسران جانباز 70 درصد» نیز از آن دسته‌اند.
ـ تاریخ شفاهی آزادگان و تاریخ شفاهی زنان آزاده که بسیار مهم است؛ در زیرمجموعه آن به عنوان مثال می‌توان «تاریخ شفاهی آزادگان بر اساس اردوگاه‌ها» یا «تاریخ شفاهی فداییان کرد طرفدار ایران در جنگ» یا «تاریخ شفاهی زندانیان قبل از انقلاب» اشاره کرد. اگر تاریخ شفاهی آزادگان عزیز به‌طور جامع تهیه شود و همه ابعاد زندگی همراه با مقاومت و جهاد در زندان‌های بعثی روشن می‌شود و در تاریخ ثبت و حفظ می‌ماند و آیندگان حتماً از این همه مقاومت، فداکاری، اتحاد، همدلی، ابتکار، خلاقیت، خداباوری و... را که زندانبانان خود و سران رژیم بعثی را به تعجب واداشته بود الگوی خود قرار خواهند داد و همگان خواهند آموخت چگونه شرایط سخت زندان‌های سخت و سرد بعثی را با روحیه ایمانی، ولایی و خداباوری به دانشگاه تبدیل کردند.
با توجه به گستردگی حوزه مطالعات انقلاب و جنگ تحمیلی با تنوع و انبوهی از کارهای انجام‌نشده در این حوزه مواجه خواهید بود. بنیاد شهید و و امور ایثارگران برای ساماندهی و اولویت‌بندی پروژه‌های تاریخ شفاهی چه برنامه‌ای دارد؟
درست است تاریخ شفاهی ایثار و شهادت حوزه وسیع و متنوعی را شامل می‌شود و ضروری است برنامه منسجمی تدوین و اولویت‌ها را در این برنامه تعیین کرد. ابتدا لازم است ضرورت‌ها و موضوعات احصا و سپس رویکردها و روش‌ها تدوین شوند. یعنی به لحاظ مفهومی مسیر حرکت و رویکردهای ثبت و ضبط تاریخ شفاهی ایثار و شهادت مطالعه و تدوین شود. قطعاً بایستی کارکردها، فرصت‌ها و تهدیدات در این حوزه برای همکاران از قبل روشن باشد و با چراغ روشن قدم در راه گذاشت. همکاران مرکز اسناد ایثارگران چشم‌انداز روشنی از فرآیند ثبت و ضبط خاطرات ایثارگران و تاریخ شفاهی ایثار و شهادت باید عرضه کنند. همین جا اشاره کنم با توجه به رهنمودها و توصیه‌های رهبر عزیز انقلاب اسلامی بنیاد شهید ثبت خاطرات والدین معظم شهدا را با روش خاطره‌نگاری در اولویت قرار داده است.
بنیاد شهید و امور ایثارگران چه اهدافی را از برگزاری همایش علمی تاریخ شفاهی ایثار و شهادت دنبال می‌کند؟
عرض کردم تاریخ شفاهی ایران تا حدود زیادی مرهون دو رویداد بزرگ در نیم قرن اخیر در ایران است. انقلاب اسلامی و دفاع مقدس هشت ساله، با این حال به‌رغم فعالیت‌ها و تلاش‌های خوبی که صورت گرفته هنوز هم حق مطلب ادا نشده و این دو رویداد بزرگ به تمامه کالبد شکافی نشده است. شما پروژه تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد را که با پشتیبانی بخش امنیتی امریکا در خصوص انقلاب اسلامی است ملاحظه بفرمایید، بیشتر روایت انقلاب اسلامی به روایت ضد انقلابیون است. تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی و روایت رویدادهای این انقلاب پرشکوه از زبان مبارزین و زندانیان سیاسی مسلمان و ثبت و ضبط تاریخ هشت سال دفاع مقدس از زبان رزمندگان، جانبازان، آزادگان، فرماندهان و شخصیت‌های سیاسی و دفاعی از جمله مأموریت‌های بنیاد شهید است که باید با طراحی و تدوین یک نقشه راه مناسب با همکاری سایر سازمان‌های فرهنگی نظامی، افراد نخبه و اساتید دانشگاه‌ها به این مهم بپردازیم تا در مقابل شهدا، رزمندگان و ایثارگران مدیون نباشیم.
تبیین و بازشناسی نقش و نسبت تاریخ شفاهی در ثبت و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و همچنین بازیابی و بازشناسی اولویت‌های تاریخ شفاهی در حوزه ایثار و شهادت از اهداف اصلی این همایش به شمار می‌رود و البته معتقدم برای تبیین بیشتر موضوع لازم است سلسله نشست‌ها با این موضوع تدارک دیده شود و این همایش آغازی است برای این جریان مهم فرهنگی در کشور و امید می‌رود با همکاری و هم‌افزایی شاهد رشد و رونق روزافزون این حرکت مبارک باشیم.
در پایان اگر ناگفته‌ای در خصوص موضوع مصاحبه دارید بفرمایید.
انتظار می‌رود تاریخ شفاهی مانند بسیاری از دانشگاه‌های معتبر دنیا به صورت دانشگاهی تدریس شود و نیروهای متخصص این رشته آموزش ببینند. رشته تاریخ شفاهی در راستای آموزش و ایجاد صلاحیت‌ها و مهارت‌های پایه و توانمندی‌ها و شایستگی‌های کانونی دانش آموختگان توانایی برقراری ارتباط و تبادل اطلاعات و قابلیت بررسی و پذیرش عقاید مخالف گام بردارد. در تلاشیم در دانشگاه علمی ـ کاربردی امام خمینی(ره) وابسته به بنیاد رشته تاریخ شفاهی را در مقطع کارشناسی ارشد راه‌اندازی کنیم تا به تربیت نیروهای مستعد برای انجام تاریخ شفاهی ایثار و شهادت بپردازیم.
