هوش مصنوعی تازه‌ترین دستاورد پیشرفتهای علم و تکنولوژی است که در میانه راه فراگیری، چالش‌برانگیز هم شده‌است. این فناوری که بی‌تردید در مسیر آینده جهان تأثیرگذار خواهد‌بود، همچون چاقویی دو لبه است؛ چاقویی که از یک‌سو می‌تواند حوزه‌های مختلف علم و فناوری، صنعت و تکنولوژی و همه موضوعات دیگر را متحول کند و از سوی دیگر با عنایت به گستره عظیم اثرگذاری و توانمندی‌های فوق پیشرفتهای همچون تکنولوژی‌های تقلید صدا و برنامه‌هایی همچون دیپ فیک – تکنولوژی جایگذاری صدا و چهره به جای صدا و چهره فردی دیگر- می‌تواند حتی نتایج انتخابات‌ها را جابه‌جا کند. به بیان دیگر هوش مصنوعی همچون برخی دیگر از شقوق پیشرفت علم و تکنولوژی به جای آنکه در خدمت بشر قرار بگیرد، می‌تواند بشر را در مسیر دلخواه خود قرار دهد و افسار مدیریت جهان را در دست عده‌ای خاص بگذارد و از این مسیر، شکاف‌های اجتماعی، اقتصادی و طبقاتی را در سطح جهان گسترش دهد. بر این اساس قانونمند کردن و تعیین ضوابط و به نوعی رگولاتوری هوش مصنوعی یکی از موضوعاتی است که هم‌راستا با گسترش این فناوری محافل علمی و حقوقی دنیا را به خود مشغول داشته است. هوش مصنوعی و چالش‌ها و فرصت‌ها موضوع گفت‌وگوی ما با دکتر مهدی رضا برنا، کارشناس فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی است.
همانطور که می‌دانید در حال حاضر هوش مصنوعی و چت‌بات‌ها بسیار مرسوم شده‌است و افراد موضوعات خصوصی زندگی خود را با این بات‌ها مطرح می‌کنند. حالا این نگرانی وجود دارد که اطلاعات این چت‌ها چه می‌شود، آیا ممکن است از این اطلاعات سوء‌استفاده شود؟
این خیلی خوب است که مردم می‌خواهند در حال حاضر به چنین نکاتی توجه کنند، اما نکته قابل‌تأمل این است که سال‌هاست مردم از شبکه‌های اجتماعی خارجی استفاده می‌کنند و خصوصی‌ترین اطلاعاتشان را در اختیار دیگران قرار می‌دهند. این اطلاعات جزئی که به هوش مصنوعی و چت جی دی پی می‌دهند در مقابل اطلاعاتی که در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذاشتند، موضوع قابل‌توجهی نیست.
در حال حاضر وضعیت پیشرفت هوش مصنوعی چگونه است و آیا هوش مصنوعی می‌تواند جایگزین انسان شود؟
بستگی دارد؛ به نظر می‌رسد هوش مصنوعی در زمینه‌های مختلف می‌تواند جایگزین انسان شود. همانطور که «ChatGPT» توانایی انجام خیلی از کار‌هایی را دارد که به صورت مکالمه است. این تکنولوژی توانایی انجام تغییرات ابتدایی، توانایی جست‌وجو در اینترنت و پیدا کردن جواب سؤالات و درک محاوره را دارد. با پیشرفت هوش مصنوعی امکان انجام کار‌های بیشتری هم توسط این تکنولوژی وجود دارد.
با توجه به اینکه هوش مصنوعی می‌تواند در حوزه‌های مختلفی همچون تقلید صدا یا ساخت فیلم از چهره‌های سیاسی یا فرهنگی دنیا داشته باشد، چه نگرانی‌هایی از این تکنولوژی در سطح دنیا وجود دارد؟
هوش مصنوعی از جنبه‌های مختلف می‌تواند نگرانی‌هایی را ایجاد کند؛ در درجه اول نگرانی از استفاده خودسرانه از هوش مصنوعی برای کار‌های نظامی در حذف فیزیکی آدم‌ها وجود دارد و ممکن است که مسئولیت کار‌ها را به هوش مصنوعی بسپارند و انسان‌ها از پذیرش مسئولیت آن شانه خالی کنند. همچنین در دولت‌ها نگرانی درباره جعل عمیق یا نگرانی درباره تقلید صدا و چهره انسان‌ها در قالب تصاویر و صدا وجود دارد که می‌تواند در ابعاد مختلف، خصوصاً ابعاد اجتماعی و سیاسی تأثیرگذار باشد. مثلاً می‌تواند نتایج انتخابات‌ها را با انبوهی از فیلم‌های جعل عمیق شده تغییر دهد. در زمینه اقتصادی می‌تواند مخاطرات جایگزینی انسان را در خیلی از سیستم‌ها داشته باشد. البته بسیاری از این خاطرات در انقلاب‌های صنعتی قبلی هم بوده‌است. همچنین در زمینه گسترش بی‌عدالتی در کشورها، برتر شدن یک سری از کشورها با استفاده از این ابزار، به استعمار گرفتن سایر کشورها و ایجاد شکاف طبقاتی و بین فقرا و اغنیا می‌تواند مخاطراتی باشد که امکان شکل‌گیری آن با هوش مصنوعی بیشتر می‌شود.
این مواردی که اشاره داشتید چگونه می‌تواند با هوش مصنوعی رخ دهد و مثلاً شکاف طبقاتی بیشتر شود؟ می‌توانید مصداقی‌تر صحبت کنید؟
در بحث شکاف طبقاتی کسانی که زودتر از بقیه به هوش مصنوعی دست پیدا می‌کنند، می‌توانند ثروت بیشتری را به دست بیاورند. همچنان که کمپانی‌های بزرگ تکنولوژی دنیا مثل اپل، گوگل و مایکروسافت توانستند ثروت‌های بسیار انبوهی را به دست بیاورند و به صورت خیلی متمرکز این کار را بکنند. در قضیه هوش مصنوعی هم این امکان وجود دارد و کمی شدید‌تر از سایر مسائل هم ممکن است اتفاق بیفتد.
آیا این گرانی مطرح است که با گسترش ابزار‌های هوش مصنوعی در صورت دسترسی دانش‌آموزان به هوش مصنوعی در کنکور و سایر امتحانات و گزینش‌ها، عدالت در انتخاب افراد برتر از بین برود و انتخاب‌های نادرستی اتفاق بیفتد؟
بله، این امکان وجود دارد؛ امکان تقلب و امکان اینکه انسان‌ها و مخصوصاً دانش‌آموزان که در مرحله یادگیری هستند، کار‌های خودشان را به هوش مصنوعی بسپارند، وجود دارد. از سوی دیگر این امکان وجود دارد که هوش مصنوعی بتواند در آموزش بسیار کمک کند و بتواند آموزش‌های شخصی‌سازی شده برای هر فردی را ارائه دهد. در واقع هوش مصنوعی مانند دولبه یک چاقو است.
بنابراین نگرانی‌ها و فواید هوش مصنوعی کاملاً به نوع استفاده مادر بستگی دارد و این مستلزم آن است که ما هوش مصنوعی را قانونمند کنیم تا استفاده‌های درستی از آن داشته باشیم. نگاه شما در این رابطه چیست؟
بله، دقیقاً همینطور است خیلی از کمپانی‌ها و فعالان این حوزه این روز‌ها خواسته‌شان این است که قواعدی روی استفاده از هوش مصنوعی قرار بگیرد.
در حال حاضر وضعیت چگونه است؟ من فکری کنم در ایران هنوز قوانین و مقررات خاصی برای هوش مصنوعی نباشد. اوضاع در سایر کشور‌های دنیا چطور است و آیا ما هم در حوزه قانونمند کردن هوش مصنوعی وارد شده‌ایم و تنظیم مقررات و رگولاتوری برای آن تعیین شده‌است؟
تقریباً ما با سایر کشور‌های دنیا از لحاظ تدوین قوانین برای کنترل هوش مصنوعی خیلی فاصله داریم و این باید جبران شود.
در کشور ما حقیقتاً میزان پیشرفت هوش مصنوعی باید خیلی بیشتر از این‌ها باشد و سرعت بگیرد و تلاش کنیم با قوانین دست و پاگیر جلوی آن را نگیریم. هوش مصنوعی به مراحل پیشرفته‌تر که رسید، حتماً باید قوانینی وجود داشته‌باشد که بتواند آن را کنترل کند. البته یکی از چیز‌های دیگری که ما همین الان درباره آن در کشور قانونگذاری نیاز داریم، این است که برنامه‌های خارجی و برنامه‌های خارج از کنترل نتوانند از داده‌های ایرانی‌ها برای گسترش هوش مصنوعی خودشان استفاده کنند؛ اتفاقی که متأسفانه طی این سال‌ها افتاده‌است و ما انتظار داریم با یک قانونگذاری مناسب جلوی آن گرفته شود.
اشاره داشتید که از اطلاعات ایرانی‌ها برای گسترش هوش مصنوعی استفاده می‌کنند. این استفاده از اطلاعات ایرانی‌ها برای گسترش هوش مصنوعی به چه صورتی بوده‌است؟ آیا این اتفاق در بستر شبکه‌های اجتماعی رخ داده‌است؟
هوش مصنوعی تاکنون استفاده زیادی از اطلاعات ایرانی‌ها داشته‌است. به طور نمونه بهبود ترجمه‌های گوگل از انگلیسی به فارسی همگی حاصل زحمات چند ساله میلیون‌ها ایرانی است که با این نرم‌افزار کار کرده‌اند و به آن یاد دادند چگونه بهتر کار بکند.
بله ترجمه گوگل نسبت به گذشته ارتقای محسوسی داشته‌است!
این به خاطر زحماتی است که مردم ما کشیده‌اند، اما مالکیت این در اختیار ما نیست و آن‌ها می‌توانند به هر نحوی که دوست دارند از آن استفاده کنند و هر زمانی که بخواهند دسترسی استفاده از آن را برای ما ببندند.
آنچه از هوش مصنوعی و کاربرد‌های آن در جامعه دیده می‌شود، بیشتر استفاده از بات‌چت‌هاست که حالت سرگرمی دارد. آیا لازم است تا این‌ها هم محدود و قانونمند شود؟
حتماً باید استفاده از داده‌های ایرانی و پتانسیل‌های ایران برای گسترش هوش مصنوعی برای شرکت‌های خارجی محدود شود و اجازه دسترسی بی‌قید و بند به تمام سرمایه‌های کشور ما در این زمینه وجود نداشته باشد.
در کشور ما شرکت‌هایی هستند که در زمینه هوش مصنوعی فعالیت می‌کنند. این فعالیت‌ها بیشتر در چه زمینه‌هایی است؟
بله، شرکت‌های زیادی هستند که در این زمینه فعالیت دارند، اما شرکت‌هایی که بتوانند مثل شرکت «اپن. ای. آی» بتواند قوی و نسبت به شرکت‌های دیگر برتر باشد، نداریم، اما در زمینه‌های مختلف از هوش مصنوعی استفاده می‌شود. همانطور که می‌دانید ما در زمینه صنایع دفاعی پهپاد‌های هوشمند داریم. در زمینه‌های مختلف بانکی، بهداشت سلامت و امثال این‌ها استارتاپ‌ها و شرکت‌هایی را داریم، اما شرکت‌هایی که در حد شرکت «اپن. ای. آی» برتر باشند، نداریم.
اگر بخواهیم به رتبه‌بندی ایران در حوزه هوش مصنوعی بپردازیم، در حال حاضر ما در چه وضعیتی قرار داریم؟
ما در زمینه‌های مختلف رتبه‌های متفاوتی داریم. در پرورش نیروی انسانی از رتبه‌های خوب دنیا برخوردار‌یم، اما در حفظ و نگهداشت آن متأسفانه رتبه خوبی نداریم و خیلی از متخصصان این حوزه متأسفانه مهاجرت می‌کنند که باید برای این قضیه فکر شود. در بحث زیرساخت‌های سخت‌افزاری مورد نیاز هوش مصنوعی هم اوضاعمان خیلی خوب نیست. در بحث نگهداشت داده اخیراً بعد از اینکه فعالیت شبکه‌های اجتماعی خارجی با سختی مواجه شد، اوضاعمان بهتر شد، ولی باید همچنان بیشتر به این سمت پیش برویم. بحث بعدی دسترسی به داده‌ها برای پژوهشگران است که آن هم چندان وضعیت خوبی ندارد. خصوصاً ارگان‌های دولتی که با پول بیت‌المال داده‌هایی را جمع می‌کند، اما به پژوهشگران دسترسی داده نمی‌شود.
دسترسی به داده‌ها گلایه‌ای است که در میان پژوهشگران حوزه‌های مختلف مشترک است!
هوش مصنوعی مانند بقیه فناوری‌ها نیست و خودش زمینه گسترش بسیاری از فناوری‌های دیگر است. در واقع هوش مصنوعی به تنهایی مثل یکی از فناوری‌ها نیست که بتواند یکی از حوزه‌ها را فعال کند. تقریباً تمام حوزه‌هایی که بشر با آن‌ها برخورد دارد، می‌تواند متحول کند و در مدیریت آینده دنیا هم نقش بسزایی دارد. مقام معظم رهبری هم این نکته را گوشزد کردند که بهتر است از مسئولان و سیاستگذاران ما چه در سطح کلان در مجمع تشخیص مصلحت، مجلس شورای اسلامی و جا‌های دیگر این قضیه را جدی بگیرند، کما اینکه سیاستمداران دنیا این قضیه را خیلی جدی گرفته‌اند.
