جوان آنلاین: شواهد حاکی از بروز ناترازی بنزین در کشورمان است. طبق آمار وزارت نفت، میانگین مصرف بنزین از ابتدای سال تا اواخر شهریور معادل ۱۱۶ میلیون لیتر در روز بوده که این رقم در مقایسه با میانگین مصرف در مدت مشابه سال گذشته ۵/ ۱۳ میلیون لیتر در روز افزایش یافته است. اگر شرایط فعلی ادامه یابد و برنامه جامعی برای رفع ناترازی بنزین در کشور نداشته باشیم، پیش‌بینی می‌شود کشور در سال ۱۴۱۲ روزانه حدود ۱۱۰ میلیون لیتر بنزین وارد کند که ارزبری ۲۴ میلیارد دلاری برایمان خواهد داشت. این رقم با درآمد حاصل از صادرات یک میلیون بشکه نفت کشورمان برابری می‌کند. برای مقابله با این وضعیت و پیگیری بهینه‌سازی مصرف، باید روی اصلاح نظام یارانه‌ها تمرکز کنیم.
اصلاح سیستم یارانه انرژی در بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی بسیار مهم است. در حال حاضر موضوع قیمت‌گذاری دستوری و اعطای یارانه انرژی در مراحل مختلف زنجیره انرژی منجربه انحراف چشمگیر در الگوی مصرف در خانوار‌ها شده است. برای رفع این مشکل، اصلاح جامع نظام یارانه انرژی مورد نیاز است.
یکی از زمینه‌های اصلی که در آن بهینه‌سازی مصرف وجود ندارد، مصرف انرژی در بخش خانگی و غیرصنعتی است. اگر سیگنال قیمت انرژی وجود داشت، خانوار‌ها را تشویق می‌کرد تا به این تلفات انرژی رسیدگی کنند و کارایی انرژی را بهبود بخشند. با برجسته کردن هزینه‌های مرتبط با هدررفت انرژی، خانواده‌ها انگیزه خواهند داشت تا در زمینه مصرف انرژی صرفه‌جویی داشته باشیم علاوه بر این، فقدان انگیزه برای بهینه‌سازی مصرف در سراسر زنجیره تولید و توزیع انرژی یک مانع بزرگ است. برای اصلاح این موضوع، سیستم یارانه انرژی باید دوباره فرموله شود تا مشوق‌ها و پاداش‌هایی برای اقدامات صرفه‌جویی در انرژی ارائه شود. با معرفی گواهی‌های صرفه‌جویی در مصرف انرژی یا مکانیسم‌های مشابه، مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان تشویق می‌شوند تا شیوه‌های کارآمد انرژی را اتخاذ کنند که منجر به الگوی مصرف بهینه‌تر و پایدارتر می‌شود.
یکی از راه‌حل‌های بالقوه برای این موضوع، اجرای یارانه‌های انرژی فردی است که در برنامه هفتم توسعه ذکر شده است. براساس این سیستم، مصرف کنندگان انرژی، مانند مصرف کنندگان برق، گاز و بنزین، قیمت‌های یارانه‌ای تا سطح مصرف بهینه معین دریافت می‌کنند. این تضمین می‌کند که مردم به انرژی مقرون به صرفه دسترسی دارند و در عین حال آن‌ها را تشویق می‌کند تا از انرژی به طور کارآمد استفاده کنند. به عنوان مثال، خانوار‌هایی که از برق کم استفاده می‌کنند یا در منابع انرژی تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری می‌کنند، یارانه‌هایی را برای مصرف انرژی دریافت می‌کنند که آن‌ها را تشویق می‌کند تا مصرف کلی انرژی خود را کاهش دهند و شیوه‌های پایدار را اتخاذ کنند. براساس مدل جدید اعطای یارانه انرژی در بخش بنزین، حتی افرادی که خودرو ندارند نیز براساس این سیستم سهمیه بنزین دریافت می‌کنند. در حالی که ممکن است ارائه یارانه بنزین به مالکان غیرخودرو غیر منطقی به نظر برسد، هدف این رویکرد توجیه یارانه انرژی پرداختی به افراد با در نظر گرفتن نیاز‌های مصرف کلی آنهاست. با انجام این کار، تضمین می‌کند که همه از رفتار عادلانه برخوردار شوند و از سیستم یارانه انرژی بهره‌مند شوند.
توجه به این نکته مهم است که اصلاحات پیشنهادی نباید بر صنایع وابسته به انرژی، به ویژه صنعت حمل و نقل تأثیر منفی بگذارد. برای رفع این نگرانی، می‌توان از پایش و تحلیل داده‌ها برای بهینه‌سازی مصرف براساس سیاست‌های اعطای یارانه به خودروهای فعال استفاده کرد. با اجرای سیاست‌های حمل‌ونقل مبتنی بر ناوبری، می‌توان یارانه‌ها را برای ارتقای مصرف سوخت کارآمد در بخش حمل‌ونقل تنظیم کرد و در عین حال اطمینان حاصل کرد که صنایع تحت تأثیر تغییرات ناگهانی قیمت قرار نمی‌گیرند.
در رابطه با مزایای اصلاح نظام یارانه‌های انرژی در بخش خانگی و غیرصنعتی به نفر و اعطای سهمیه‌های انرژی نظیر بنزین به نفر باید گفت که اولاً، با ارائه یارانه‌های مستقیم به افراد براساس نیاز‌های واقعی و الگو‌های استفاده، انگیزه قوی‌تری برای خانوار‌ها برای اتخاذ شیوه‌های کارآمدتر مانند بهبود عایق کاری یا سرمایه‌گذاری در لوازم صرفه‌جویی در انرژی ایجاد می‌شود. ثانیاً اعطای یارانه مستقیم به افراد تضمین می‌کند که همه از کاهش قیمت‌ها براساس نیاز‌های خاص خود به جای یارانه دادن بی‌رویه به کل بخش‌ها سود می‌برند. ثالثاً با افزایش آگاهی در مورد الگو‌های مصرف بهینه ناشی از یارانه‌های فردی، خانواده‌ها انگیزه خواهند داشت تا به مسائلی مانند عایق بندی ضعیف یا لوازم قدیمی که به طور قابل توجهی در هدررفت انرژی نقش دارند، رسیدگی کنند. همچنین اصلاح سیستم یارانه، خانوار‌ها را تشویق می‌کند تا با کاهش ردپای کربن کلی خود از طریق استفاده کارآمد از منابع، شیوه‌های پایدار را اتخاذ کنند.
بهینه‌سازی مصرف بنزین با اختصاص سهمیه بنزین به نفر به جای خودرو
مهدی‌هاشم‌زاده کارشناس انرژی با اشاره به این موضوع که هدف از اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها این بود که با عدالت بیشتری یارانه‌ها بین مردم تقسیم شود، به «جوان» می‌گوید: «عدالت در تقسیم یارانه‌ها بسیار مهم است. از همین منظر می‌توان گفت که اعطای یارانه بنزین به نفر به جای خودرو نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.»
وی می‌افزاید: «واقعیت این است که اجرای طرح اعطای یارانه به نفر به جای خودرو دشواری‌های زیادی دارد و دولت باید با برنامه ریزی‌های دقیقی به سمت اجرای این طرح پیش برود. اما نتایج مثبتش به لحاظ عدالت محوری آن قدر زیاد است که می‌توان مشکلاتش را تحمل کرد.»
کارشناس انرژی خاطرنشان می‌کند: «ما نمی‌توانیم یارانه را حذف کنیم، اما باید تلاش حداکثری خود را در زمینه افزایش عدالت در تقسیم یارانه‌ها به کار بگیریم. در قانون هدفمندی یارانه‌ها فقط نفت و فرآورده‌های نفتی مدنظر قرار گرفت. حالا که می‌خواهیم سیاستی را در مورد اعطای یارانه بنزین در نظر بگیریم، باید راهکاری داشته باشیم که تمام مردم به یک اندازه از این یارانه منتفع شوند.»
وی ادامه می‌دهد: «در شرایط فعلی، تنها کسانی که صاحب خودرو هستند و عمدتاً وضعیت مالی بهتری نسبت به افراد فاقد خودرو دارند، از یارانه بنزین بهره می‌برند. این شرایط با هدف اصلی اعطای یارانه‌ها که کمک به مردم است، در تضاد قرار دارد. زیرا حدود ۵۰ درصد جمعیت کشور که عمدتاً جزو اقشار ضعیف کشور محسوب می‌شوند، از یارانه بنزین بی‌نصیب می‌مانند.»
کارشناس انرژی می‌گوید: «اعطای سهمیه بنزین به نفر به جای خودرو قطعاً پیشنهاد جذاب و درستی است. اما از آنجایی که پیچیدگی‌هایی خواهد داشت، بهتر است ابتدا برای گاز و برق که فضا برایشان مهیا‌تر است، انجام شود. وقتی تجربه‌ای در این زمینه به دست آوردیم، آن را در حوزه بنزین به کار بگیریم. حتی در مورد گازوئیل هم می‌توانیم به اجرای یک سیاست جایگزین فکر کنیم.»
وی ادامه می‌دهد: «یکی دیگر از مزیت‌های اعطای سهمیه بنزین به نفر به جای خودرو این است که موضوع بهینه‌سازی مصرف بهتر پیش می‌رود. با اجرای این طرح، استفاده از وسایل پرمصرف برای افراد توجیهی ندارد و مردم به سمت استفاده از وسایل کم‌مصرف‌تر روی می‌آورند. این طرح می‌تواند در کاهش ترافیک شهری و افزایش صادرات سوخت‌های مایع نیز کمک کننده باشد.»
این کارشناس انرژی می‌افزاید: «با توجه به افزایش مصرف بنزین در کشور، ما به واردکننده بنزین تبدیل شده‌ایم. در حالی که جزو بزرگ‌ترین تولیدکنندگان این ماده در منطقه هستیم. می‌توانستیم از این مزیت برای افزایش بازار‌های صادراتی‌مان استفاده کنیم، اما این اتفاق نیفتاد و الان واردکننده بنزین هستیم.»
هاشم‌زاده ادامه می‌دهد: «با توجه به آنچه توضیح داده شد، لازم است سیاست‌های دقیقی در راستای بهینه‌سازی مصرف بنزین در کشورمان در پیش بگیریم. اعمال سیاست اعطای سهمیه بنزین به نفر به جای خودرو به صورت تدریجی گزینه مناسبی به نظر می‌رسد.»
این کارشناس انرژی می‌افزاید: «موضوع دیگری که وجود دارد، کاهش تراز گازی پارس جنوبی است که بر تولید مواد سوختی در کشور تأثیر می‌گذارد و ما را در آینده نزدیک با مشکل مواجه می‌کند. این موارد لزوم اعمال سیاست‌هایی در راستای بهینه‌سازی مصرف بنزین را در کشورمان تشدید می‌کند.»
وی در پایان تأکید می‌کند: «بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی مستلزم اصلاح نظام یارانه انرژی است. سیستم فعلی مانع کارایی می‌شود و منجربه انحراف در الگوی مصرف می‌شود. با ارائه سیگنال قیمت انرژی و اعطای یارانه برای اقدامات صرفه‌جویی در مصرف انرژی می‌توان به موضوع هدررفت انرژی در خانوار‌ها رسیدگی کرد. علاوه بر این، سیستم یارانه انرژی باید مکانیسم‌هایی مانند گواهی‌های صرفه‌جویی در مصرف انرژی و مشوق‌هایی برای بهینه‌سازی مصرف در سراسر زنجیره تأمین انرژی داشته باشد.»
اعمال عدالت در تخصیص یارانه بنزین در گروی اجرای طرح اختصاص سهمیه به کدملی است
محمدعلی قدیری کارشناس حوزه سوخت و پتروپالایشگاه با اشاره به این موضوع که با قیمت و یارانه فعلی حداقل سالانه ۳۰ میلیارد دلار یارانه بنزین می‌دهیم که عدد قابل توجهی است، به «جوان» می‌گوید: «آنچه کاملاً آشکار است و نمی‌توانیم آن را انکار کنیم این است که یارانه بنزین به صورت عادلانه در کشور تقسیم نمی‌شود. در حال حاضر، کسانی که از وضعیت مالی بهتری برخوردارند، خودروی بیشتری دارند و سفر بیشتری می‌روند، بیشتر از یارانه استفاده می‌کنند و کسانی که فاقد خودرو هستند، هیچ یارانه‌ای دریافت نمی‌کنند. این به معنای بی‌عدالتی در تخصیص یارانه است که باید اصلاح شود.»
این کارشناس انرژی می‌افراید: «قیمت بنزین در کشور ما ثابت نگه داشته شده است و حتی سالانه متناسب با تورم هم افزایش نمی‌یابد. به همین دلیل، مردم انگیزه‌ای برای استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی ندارند و ترجیح می‌دهند با وسیله شخصی تردد داشته باشند.»
وی ادامه می‌دهد: «وضعیتی که در بالا توضیح دادیم، قابل قبول نیست و مشکلات اساسی برایمان ایجاد کرده است. اصلاح قیمت بنزین باید در دستور کار باشد. یکی از راهکار‌های مهم برای سامان دادن به شرایط فعلی و به ویژه عادلانه کردن توزیع یارانه‌ها، اختصاص سهمیه بنزین به کد ملی است. متأسفانه این طرح از برنامه هفتم توسعه حذف شد.»
قدیری گوید: «اقدام دیگری که می‌توانیم داشته باشیم این است که در مجلس قانونی مصوب کنیم که سالانه قیمت بنزین متناسب با تورم افزایش پیدا کند. اگر این موضوع به صورت قانون پیش برود، مردم آن را می‌پذیرند. زیرا برای مردم قابل پیش‌بینی است که همه ساله متناسب با تورم مبلغی به قیمت بنزین اضافه می‌شود. همان طور که تمامی کالا‌ها در طول زمان افزایش قیمت پیدا می‌کنند.»
این کارشناس انرژی توضیح می‌دهد: «اختلاف قیمت شدید بین بنزین یارانه‌ای و آزاد باعث شده است که بستری برای قاچاق به وجود بیاید و روزانه حداقل ۵ میلیون لیتر قاچاق صورت بگیرد. از طرف دیگر، برخی تولیدکنندگان از بنزین به عنوان حلال استفاده می‌کنند. تمامی این مشکلات بر اثر اختلاف قیمت و بنزین سهمیه‌ای نامحدود ۳ هزار تومانی رخ می‌دهد.»
قدیری می‌افزاید: «مهم‌ترین مزیت اختصاص سهمیه بنزین به نفر به جای خودرو همان موضوع ایجاد عدالت در توزیع یارانه‌هاست. اگر این طرح اجرایی شود، همگان به صورت برابر از یارانه بنزین بهره‌مند می‌شوند. فردی در تهران که تمکن مالی بالایی دارد و چندین خودرو دارد، با فردی در یک روستای دورافتاده که خودرو ندارد و سفر نمی‌رود، به یک اندازه از یارانه بنزین بهره‌مند می‌شوند و این به معنای ایجاد عدالت در تخصیص یارانه‌هاست.»
جمع‌بندی
بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی مستلزم یک اصلاح جامع در سیستم یارانه انرژی است. اصلاحات پیشنهادی با پرداختن به مسائلی مانند قیمت‌گذاری اجباری، هدر رفت انرژی در خانه‌ها و عدم وجود انگیزه برای بهینه‌سازی مصرف، می‌تواند منجربه الگو‌های کارآمدتر و پایدارتر مصرف انرژی شود. اجرای یارانه‌های انفرادی انرژی همانطور که در برنامه هفتم توسعه نیز به آن اشاره شده است گامی قابل توجه در راستای تحقق این هدف است. با تشویق اقدامات صرفه‌جویی در انرژی و تضمین رفتار عادلانه برای همه افراد، این اصلاح می‌تواند به الگوی مصرف بهینه‌تر در بخش خانگی منجر شود و به پایداری کلی بخش انرژی کمک کند.
لغو تعرفه های 70 درصد و 170 درصدی 
