جوان آنلاین: اگر در اواسط دهه 60، از هر خانهای چهار بچه قد و نیم قد بیرون میدوید و خانههای تك اتاق پر از صدای بچه بود و فرزند بیشتر نماد زندگی شیرینتر بود؛ در سالهای بعد، در دهه70 و بعدها در دهه 80 شمسی، تك فرزندی ارزش به حساب آمد و «فرزند كمتر زندگی بهتر» شد. حال در اواخر دهه 90شمسی اما تكفرزندی و كاهش رشد جمعیت ایران نگرانكننده شده است. مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دست به دست هم دادهاند تا فرزندآوری خانوادهها را كمتر و كمتر كنند و در نتیجه ایران در مقایسه با بسیاری از كشورهای حوزه خاورمیانه نرخ رشد جمعیتیاش كمتر باشد و جایی در قعر جدول رشد جمعیتی قرار بگیرد. در حالی كه رشد جمعیت عراق و افغانستان بیشتر از 3درصد است، رشد نرخ جمعیت ایران تنها 2/1 درصد است.
سه سال پیش یك میلیون و 570 هزار و 219 تولد ثبت شد. این آمار در سال 1395 به یك میلیون و 528 هزار و 53 تولد كاهش یافت و در سال 1396 میزان تولدها به یك میلیون و 478 هزار و 908 نفر نزول كرد. بسیاری از جمعیتشناسان معتقدند كه ایران كاهش نرخ جمعیت را با شیب تندتری آغاز كرده است. نكته قابل تأمل اما درباره كشور این است كه كاهش رشد جمعیت ایران در منطقه نسبت به كشورهای دیگر حوزه خاورمیانه بیشتر است. رشد جمعیت ایران 2/1درصد است. پس از ایران عربستان سعودی، كویت و سوریه رشد جمعیتی بیش از 8/1درصدی را دارند، پاكستان رشد جمعیتی بیش از 2درصدی و افغانستان هم رشد جمعیتی بیش از 5/2درصد دارد. رشد جمعیتی عراق اما از همه بیشتر است. در بین كشورهای حوزه خاورمیانه عراق با رشد 3درصدی در صدر قرار دارد. آمارهای كاهش تولیدمثل در ماههای ابتدایی سال 1397، از ادامه كاهش رشد جمعیت در ایران میگوید. طبق آمار رسمی مرکز آمار كشور در سال 95، 82هزار نفر مرد و 138هزار نفر زن به سن تجرد قطعی رسیدند یعنی 220هزار ایرانی دیگر اصلا به ازدواج و خانواده دار شدن فكر نمیكنند. براساس این آمار آقایانی كه در سن ازدواج یعنی بین
23 تا 34 هستند، پنج میلیون و 3000 نفر هستند و خانمهایی كه در سن 15 سال تا 29 سالگی در سن ازدواج قرار دارند، چهارمیلیون و 423 نفر هستند.
جمعیت كمتر میشود
الهام فتحی، رئیس گروه آمارهای جمعیت و سلامت مرکز آمار در گفتوگو با جامجم با اشاره به نمودار رشد جمعیتی ایران در قبل و پس از انقلاب میگوید: «بعد از انقلاب جمعیت دوباره افزایش پیدا کرد. البته در این سالها ما با پدیده ورود مهاجران تبعه افغانستان به كشور نیز روبهرو بودهایم.» در این سالها رشد جمعیت ایران به 14درصد رسید. در اواخر دهه 60 بعد از سرشماری، سیاستهای كاهش جمعیتی دولت اعمال شد: «در همین سالهاست كه با برنامهریزی دولت كاهش جمعیت اتفاق میافتد. سرعت این برنامهریزی به حدی بوده است كه از آن به عنوان انقلاب باروری یاد میكنند. در دهه70، ما با كاهش باروری روبهرو شدیم. اگر در سال 65، سهم هر زن در باروری رقمی در حدود هفت فرزند بوده است. این رقم در دهه 70 برای هر زن به سرعت كاهش یافته و به حدود دو فرزند رسید.» در سالهای 70 البته رشد باروری همچنان بالاست و كشور به رشد طبیعی جمعیت ادامه میدهد. پس از آن اما رشد فرزندآوری و مرگومیر كاهش پیدا میكند. با كاهش فرزندآوری و مرگومیر هر دو با هم، رشد جمعیت هم كاهش پیدا میكند.
فتحی معتقد است ایران در حال حاضر در حال گذار جمعیتی به سر میبرد: «ایران نسبت به كشورهای حوزه خاورمیانه، كاهش نرخ باروری را با سرعت بالاتری طی كرده است. این موضوع هم به سیاستهای كنترل جمعیتی كه دولت در سالهای 70 درنظر گرفته بود، برمیگردد. یكی از عواملی كه بر رشد جمعیت اثرگذار است، موضوع برنامهریزیهای دولتی است.» رئیس گروه آمارهای سلامت اداره آمار البته تأكید میكند: «باید توجه داشت كشورهای همسایه هم این گذار جمعیتی را میگذرانند؛ گذار جمعیتی از كشوری به كشور دیگر منتقل خواهد شد. رشد جمعیت یك پدیده اجتماعی است و تحتتاثیر عوامل اجتماعی مانند اقتصاد، سیاستهای دولتی و عوامل محیطی خواهد بود.»
1430 اوج كاهش
گذار جمعیتی، دورهای است كه برای تمامی كشورهای توسعهیافته پیش آمده است. البته فتحی تأكید میكند كاهش رشد جمعیت در 1430 بیشتر هم خواهد شد و حتی به زیر یكدرصد هم میرسد. هرچند او معتقد است این میزان به زیر صفر نمیرسد. نكته قابلتامل استفاده از این زمان و برنامهریزی مناسب برای آن است: «ما نباید با دید منفی به این دوره نگاه كنیم و میتوان از ظرفیتهایی كه پیش آمده، بهره برد و با برنامهریزی درست زیربنای اقتصادی قوی را ایجاد كرد. ما میتوانستیم از این فرصت استفاده كنیم و یك نیروی انسانی با كیفیت مناسب را آموزش دهیم و رشد اقتصادی خیلی خوبی را هم ایجاد كنیم.» فتحی میگوید امروز، تأمین نیازهای نیروی جوانی كه باید رشد پیدا كند و در كشور به بالندگی برسد، از همه مهمتر است:«امروز باید برای نیروی جوانی كه 40 سال بعد به سن پیری میرسد برنامهریزی كرد.» خارج از سیاستهای دولتی و مسائل اجتماعی كه باعث كاهش نرخ جمعیت شده است، یكی از مباحث هم، بحث اقتصادی است. مشکلات اقتصادی نه برای قشر متوسط جامعه كه حتی برای قشر مرفه جامعه هم تبدیل به بهانهای شده است. فتحی میگوید: مركز آمار روی این قشر مطالعه دقیقی انجام نداده است. در مباحث آماری اما این قشر مورد مطالعه قرار میگیرند.
بعد از كاهش رشد جمعیت، افزایش كیفیت آموزش بالا میرود. زمانی كه كمیت كاهش پیدا كند، افزایش كیفیت درنظر گرفته میشود. به نظر میرسد دلیل كاهش تمایل این قشر به فرزندآوری به خاطر همین است.
باروری زیر حد جایگزینی
محمود مشفق، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و جمعیتشناس است. او در گفتوگو با جام جم با اشاره به رشد 2/1 درصدی جمعیت ایران، درباره كاهش رشد جمعیت ایران در منطقه میگوید: رشد جمعیتی 2/1 درصدی، نسبت به حجم جمعیت رشد كمی نیست. آن چیزی كه نگرانكننده است، باروری زیر حد جایگزینی است. متوسط تعداد فرزندانی كه هر مادر به دنیا میآورد از سال 85 به بعد زیر حد جانشینی است. آن طور كه كارشناسان میگویند هر پدر و مادر باید حداقل دو نفر را جایگزین خود كنند. مشفق میگوید این اتفاق عملا نمیافتد: به عنوان مثال براساس سطح جانشینی، هر200 پدر و مادر تقریبا 180 نفر را جایگزین خودشان میكنند. برای این كه جمعیت به ثبات برسد، باید در حد جانشینی باشد. یعنی رشد جمعیت باید چیزی حدود 2 یا 1/2 باشد. در حال حاضر كشور رشد جمعیت دارد، ولی این رشد مربوط به جمعیت زیر 20 سال نیست. عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی معتقد است رشد جمعیت زیر 20 سال به دلیل باروری زیر سطح جانشینی، اتفاقا رشد منفی است: جمعیت میانی است كه رشد جمعیت را بالا میبرد. برای این كه رشد جمعیت را متعادل كنیم، نباید اجازه دهیم این رشد جمعیتی خیلی پایین رود. به گفته او، این روند در آینده جامعه را با مشكل رو به رو میكند:«مشكل ما در آینده این است كه ساختار جمعیتی به هم میخورد و میانگین جمعیت سالخوردگان بیشتر میشود. ذخیره جمعیتی كشور كه ذخیره سرمایه انسانی هم هست، شكننده خواهد شد. جمعیت در بحث بینالمللی یكی از شاخصهای قدرت محسوب میشود. تعداد افرادی كه در سن كار و تعداد افرادی كه در سن سربازی هستند، جزو قدرتهای كشوری محسوب میشود. در آینده بههم خوردگی ساختار جمعیتی، كشور را تهدید میكند و این ذخیره سرمایه جمعیتی را رو به افول میبرد.» همه اینها بر توان كشور تاثیرات منفی خواهد گذاشت. یكی از مشكلات دیگری كه در كاهش فرزندآوری به وجود خواهد آمد، بحث تك فرزندی است، مسالهای كه خود به تنهایی میتواند آسیبهای زیادی را برای فرد و نه تنها برای جامعه ایجاد كند. مشفق میگوید: اختلاف نظر مطالعات جامعهشناسی و روانشناسان دراینباره زیاد است. یكی از آنها این است كه تكفرزندی، مهارتهای اجتماعی كمتری خواهد داشت؛ اما نكته مهمتر كه همه كارشناسان هم در آن اتفاق نظر دارند این است كه از دو سالگی تا هفت سالگی دوره تكامل شخصیتی كودك است و همه بر این عقیده تأكید میكنند كه بازیكردن گروهی بر اجتماعی كردن كودكان تأثیر خواهد داشت؛ اتفاقی كه برای كودكان تك فرزند نمیافتد. شرایط نرخ جمعیتی ایران در منطقه راهبردی خاورمیانه خوب نیست. در حالی كه در خاورمیانه همه به فكر افزایش قدرت هستند، كاهش توان نیروی انسانی كشور، نمیتواند عاقلانه باشد. بهبود رشد اقتصادی خانوادهها و تدوین سیاستهای تشویقی میتواند توان نیروی انسانی كشور را افزایش دهد.