روزگاری بود که زندان و جمعیت کیفری به نوعی افتخار برای حکومتها محسوب میشد، چراکه گمان این میرفت اینچنین مجرمان خطرناک، سارقان و قاتلان در بند هستند و آسیب کمتری متوجه جامعه است، اما با گذشت زمان و قرنها از این تفکر، اکنون کاهش جمعیت کیفری خود یک امتیاز محسوب میشود. آنچه نگاه ابتدایی را شامل میشد رسالت پیشگیرانه بود، چراکه محدوده زندان یک بزهکار را برای مدتی از محیط اجتماعی دور میکرد، اما به مرور و با افزایش جمعیت کیفری باعث شد تا پیامدهای اجتماعی، روانی و حتی جسمانی و سلامتی منفی نیز بر فرد فرد زندانیان تأثیرگذار باشد.
بیماریهای لاعلاجی، چون ایدز و همچنین مصرف سوءموادمخدر، ارتباط بیشتر و در دسترستر زندانیان جرایم غیرعمد با زندانیان خطرناک از جمله پیامدهای منفی بود که البته به مرور این مشکلات برطرف و زندان به یک مکان تربیتی و اصلاحی تبدیل شد. چه بسا که هماکنون نیز برخی آمار گواه این مدعاست که عدهای از زندانیان با حضور در زندان متنبه شده و نه تنها فضای حاکم بر زندان بر تربیت آنها تأثیر میگذارد بلکه آنها را قادر میکند تا نقشپذیری جدیدی در اجتماع داشته باشند.
اما به هر حال باید پذیرفت همچنان فضای زندان به رغم رسالت موجود در راستای تأدیب و اصلاح مجرم کماکان میتواند نقش منفی خود را هم به دنبال داشته باشد، بر همین اساس بود که کارشناسان و حقوقدانان و قانونگذاران راجع به اصلاح قانون مجازاتها، چارهاندیشی کردند تا جایگزینی برای حبس پیدا کنند و در نهایت حبس را محدود به جرمهای خطرناک و پرمفسده کنند.
قضازدایی، جرم زدایی و حبس زدایی از مهمترین اقداماتی بود که به عنوان یک راهحل برای حل معضل تعداد بالای زندانیان مورد توجه قرار گرفت. با در نظر گرفتن تبعاتی که حبس و زندان برای فرد و خانواده به دنبال داشت و نیز برای حفظ شأن و کرامت انسانی، سعی شده است تا حد امکان از زندانیکردن اشخاص جلوگیری و مجازات جایگزین اعمال شود. اما به رغم حمایتهای صورتگرفته همچنان آمار نگرانکننده در این زمینه ارائه میشود.
به گفته یحیی کمالیپور عضو هیئت رئیسه کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس شورای اسلامی در حال حاضر جمعیت ورودی زندانهای ما با هیچ یک از استانداردهای بینالمللی تطابق و سازگاری ندارد به نحوی که گاه ۲۰۰درصد بالاتر از ظرفیت زندانها محبوس داریم. به عنوان مثال زندانی که برای ۲۰۰ نفر ساخته شده، امروزه هزار و ۵۰۰ نفر زندانی دارد. آماری که ضرورت دارد بر مبنای آن ساماندهی کاهش جمعیت کیفری و زندانیان بیش از آنچه که هست، دغدغه بیشتر امروز دستگاه قضا قرار گیرد.