محمدرضا سوري
ادامه خشکسالی ها، فرسایش بالای خاک و بحران کم آبی در کشورازجمله دلايلي است كه سبب شده تا برخي از روستاييان عليرغم ميلي باطني خود مجبور به ترك روستاها شوند ، اين درحالي است كه با رفع اين مشكلات مي توان كاروتلاش وحيات را به روستاهاي دچار مشكل كه نقش مهمي در توليدات موادغذايي موردنيازكشوردارند بازگردانند .
لذا اين مهم مي طلبد تا كشت گلخانه ای را در استانهايي كه با اين مشكلات دست وپنجه نرم مي كنند اجرايي شود، چراكه طبق آمارها درحال حاضرمشكل كم آبي وخشكسالي ازمهترين دلايل خالي از سكنه شدن 70 درصد روستاهاي استانهاي مختلف كشور ازجمله ، خراسان جنوبي ورضوي،لرستان ، آذربايجان غربي و كهكيلويه وبوير احمد است.
اين موضوع موجب شد تا مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای وكهكيلويه وبوير احمد اعلام كند«ادامه دار شدن خشكسالي ها دراستان موجب شده تا 589روستای خالي ازسكنه شود.»
به همين دليل اين آمار مي طلبد تا براي رفع جدي اين معضل اقدام اساسي انجام بگيردكه همانااستفاده از گلخانه هابراي كاهش ومديريت مصرف آب در روستاهاست.
*****
آمار سرشماری سال ۹۵ میگوید ۳۰ هزار روستای کشور فاقد سکنه است که این یعنی ۳۰ هزار منبع مولد پویا از چرخه اقتصاد کشور حذف شده وهزاران نفر نیروی کار و تولید راهی شهرهایی شده اند.
دراين ميان ، خراسان جنوبي، رضوي ، سيستان وبلوچستان و کهگیلویه و بویراحمد ازجمله ستانهايي به شمار مي روند كه بيشترين ميزان مهاجرت از روستاها را به خود اختصاص داده اند.
آمارها نشان مي دهد در بيشتر اين مناطق بين 30 تا 70 درصد روستاييان به دلايلي ازجمله ، خشكسالي ها ومشكلات اقتصادي مجبور به مهاجرت وسكونت در حاشيه شهرها شده اند.
بر اساس اظهارات معاون عمران روستایی بنیاد مسکن آمار دقیق و واقعی از روستاهای خالی از سکنه در کشور وجود ندارد، اما مطابق سرشماری سال ۹۵، تعداد ۳۰ هزار روستا، آبادی یا سکونتگاه موقت که به لحاظ اجرای پروژهای شکل گرفته است، در کشور خالی از سکنه است.
به گفته محمدرضا شاملو حدود ۲۲ میلیون نفر در روستاها ساکن هستند که مطابق سرشماری سال گذشته حدود ۲ درصد از این جمعیت روستایی کاهش یافته که تبدیل روستا به شهر و بخشی نیز مهاجرت از روستا به شهر عامل این کاهش جمعیت است.
بر این اساس، از حدود ۳۹ هزار روستای بالای ۲۰ خانوار در کشور، طرح هادی در ۲ هزار روستا اجرا نشده وتنها ۹۹ درصد از ۳۷ هزار روستای کشور مطابق سرشماری سال ۹۰ دارای طرح هادی هستند.
به گفته وی عملیات بهسازی و اجرای طرح هادی در ۳ هزار و ۴۰۰ روستا اجرایی میشود که بخش عمده این طرحها شامل تکمیل طرحهای نیمه تمام است.
589روستای کهگیلویه و بویراحمد خالی از سکنه
همانطور كه گفته شد هم اكنون مشكل كم آبي وخشكسالي ازمهترين دلايل خالي از سكنه شدن 70 درصد روستاهاي استانهاي مختلف كشوراست .
موضوعي كه با توجه به اهميت توليدات مواد غذايي مي طلبد تا براي رفع اين معضل، اقداماتي كه منجر به ماندن روستاييان در روستاها مي شودرا به طورجدي اجرايي كرد.
درميان استاني كشور كه بالاترين ميزان خالي شدن روستاها از سكنه را دارند بايد نامي از كهكيلويه وبوير احمد بردموضوعي كه سبب شدتا درحال حاضراز2 هزار و 232 روستاي موجود در این استان 589 روستا خالی از سکنه باشند.
مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استان کهگیلویه و بویراحمد با اشاره به اينكه در حال حاضر 44.3 درصد جمعیت این استان را روستائیان با جمعیت حدود 315هزار و 486نفر تشکیل می دهندمي گويد:«درحالي كه متوسط کشوری جمعیت روستایی 26 درصد است، جمعیت روستایی این استان حدود 18 درصد بالاتر از متوسط کشوری است.»
سید خدادوست موسوی مي افزايد:« با وجود اینکه این استان جزو استانهای پر آب کشور بوده با توجه به کمبود آب، کم بارشی ها و خشکسالی های اخیر روستائیان استان در زمینه آب شرب و کشاورزی با مشکل مواجهند بطوریکه هم اکنون 225 روستا با جمعیت حدود 29 هزار نفر با تانکر سیار آبرسانی می شوند.»
خالي شدن نيمي از روستاهاي خراسان جنوبي
پس از وضعيت نامناسب روستاهاي کهگیلویه و بویراحمداز نظر مهاجرت روستاييان ،خراسان جنوبي قرار دارد كه مشكلات موجود باعث شده تا نيمي از روستاهاي آن خالي از سكنه شوند.
مدیرکل کمیته امداد خراسان جنوبی باتاييد اين موضوع وبا بیان اینکه استان وارد بیستمین سال خشکسالی شده است، مي گويد:« اين مهم سبب شده تا ۴۷ درصد روستاهای خراسان جنوبی به دلیل خشکسالی خالي ازسكنه شوند.»
رضا سلم آبادی مي افزايد:« قبل از بروز خشکسالی، تعداد ۳۵۸۸ روستا در استان وجود داشت که از این تعداد امروز ۱۶۸۰ روستا به دلیل خشکسالی خالی از سکنه شده است که این یعنی ۴۷ درصد روستاهای استان در اثر بی آبی از بین رفته است.»
وي با اشاره به مشكلات موجود دراين مناطق ادامه مي دهد:« ضریب محرومیت در ۹۶ درصد روستاهای این استان ضرایب ۷ و ۸ و ۹ است و میزان محرومیت به قدری است که عملا خودکفایی در این روستاها غیر ممکن است.»
کمبود امکانات زیرساختی عامل اصلی مهاجرت روستاییان
ازآنجا كه روستاييان براي ماندن در روستاها به برخي ازامكانات ازجمله داشتن زمين وآب براي كشاورزي دارند، لذا در صورت هرگونه خللي دراين زمينه مي تواند منجر به مهاجرت روستاييان از روستاها شود.
يكي ازاساتيد جامعه شناس معتقد است نخستین عامل مهاجرت روستایان به شهرها، نبود یا کمبود امکانات زیرساختی و خدمات زندگی روستایی است.
طهماسبی مي افزايد:« روستاهای اطراف شهرهای بزرگ گول زننده هستند چراکه ارتقا زیرساختها در برخی روستاها به ویژه روستاهای دوردست متناسب با زندگی شهری رشد نکرده است.»
وی ادامه مي دهد:« علیرغم نبود امکانات مناسب در برخی روستاها، اما نظام ارتباط رسانهای به ویژه فضای مجازی در این مناطق تقویت شده و اطلاعات روستاییان از زندگیهای پر زرق و برق شهری افزایش یافته است.»
به گفته وی نظام رسانه ای، روستاییان را با زندگی شهری آشنا میکند و با نشان دادن سطح این نوع زندگی، موجب میشود روستانشینان بدون توجه به عمق زندگی و مشکلات شهری، نسبت به مهاجرت ترغیب شوند.
نبود سرمایه و اشتغال عامل مهاجرت
به طور معمول، توان اقتصادی ساکنان در روستاهای دورافتاده پایین است و سرمایهای برای تولید ندارند که مجبور میشوند زندگی روستایی را ترک کنند.
در این مناطق زمینهای مستعدی به عنوان منبع اصلی تولید برای کشاورزی وجود ندارد و نژاد دام انان نیز اصلاح نشده و با افت تولید و نبود سرمایه اولیه مجبور به تقبل زندگی شهری و پیامدهای آن میشوند.
در مجموع، روشهای سنتی و قدیمی زراعت، باغبانی و دامپروری موجب افت تولید و روندکاهشی سرمایه روستاییان میشود که با توجه به مشکلات گذران معیشت و مسایئل اقتصادی، مهاجرت از روستا را به ماندن و تولید کم ترجیح میدهند.
در بسیاری از روستاها نیز زمینه اشتغال وجود ندارد و علیرغم بهره مندی روستاییان از امکانات زیرساختی همچون جاده دسترسی، آب و برق، اما اهالی روستا به ویژه جوانان مجبور میشوند برای یافتن شغل مناسب به شهر مهاجرت کنند.
اين درحالي است كه امروزه بسیاری از جوانان روستایی تحصیلات دانشگاهی دارند ترجیح میدهند برای اشتغال وارد شهرهای کوچک و بزرگ شوند که این امر موجب میشود جمعیت روستاها رفته رفته کاهش یابد.
گلخانه؛ ناجی بخش کشاورزی ایران
با توجه به ادامه خشکسالی ها، فرسایش بالای خاک و بحران کم آبی در کشور، گسترش واحدهای گلخانه ای در استان های مختلف از جمله راهکارهای موثر نجات بخش کشاورزی برای گذر از این چالش مهم به شمار می رود.، به طوري كه در صورت محقق شدن مي تواند ضمن تامين آب مورد نياز كشاورزي كشاورزان، از مهاجرت وخالي شدن روستاها به شدت جلوگيري كند.
کارشناسان علوم کشاورزی نیز با تایید این موضوع معتقدند که برای دستیابی به موفقیت بیشتر، امروز راهی جز حرکت به سمت کشاورزی درون زا، تولید محور و اشتغالزا وجود ندارد بنابراین با توجه به تنش آبی و بهره برداری غیر اصولی از منابع آب زیر زمینی، گلخانه و اصلاح الگوی کشت تنها راه نجات کشاورزی در کشور به ویژه در استان های کم آب است،چرا كه کمبود سالانه 143 میلیون مترمکعب آب، چاه های بدون آب، زمین های تشنه و خشکسالی مداوم اصلاح الگوی کشت را اجتناب ناپذیر کرده است.
کارشناسان معتقدند که برای توسعه کشاورزی لازم است وزارت جهاد کشاورزی ارزیابی درستی از منابع آبی موجود داشته باشد و بر اساس آن به کشاورزان الگوی کشت بدهد، چرا که میزان بهره وری آب در بخش کشاورزی تنها 33 درصد و به عنوان یک چالش مطرح است.
به عنوان مثال بازدهی مصرف آب بخش کشاورزی در استان سمنان به طور متوسط 42 درصد و در کشور 37 درصد است و باید توجه داشت یک درصد افزایش بازدهی آب نیازمند 700 میلیون ریال هزینه است.
کشت گلخانه ای در واقع نمادی از عبور کشاورزی سنتی به علمی است که صرفه جویی، اشتغالزایی، استفاده از حداقل زمین برای تولید محصول، افزایش کارایی مصرف آب، افزایش تولید برنامهریزی شده، قابلیت کنترل محصول و آفات، تولید و تنوع محصول به صورت خارج از فصل، تنظیم برنامه کشت مطابق نیاز بازار از جمله مهمترین مزایای آن اعلام شده است.
کشت محصولات گلخانه ای با توجه به نیاز روز افزون بازار مصرف، راهی اطمینان بخش برای افزایش تولید بخش کشاورزی و جلوگیری از هدر رفت منابع آبی است.
درکشت گلخانه ای کشاورزانی که زمین های کوچک و مقدار محدودی آب در اختیار دارند می توانند با کشت انواع محصولات، علاوه بر افزایش بهره وری و ایجاد اشتغال پایدار به کسب درآمد کافی نیز امیدوار شوند.
هر یک از گیاهان برای داشتن رشد مطلوب نیاز به شرایط خاصی از نظر شدت نور، دمای روزانه و شبانه، میزان رطوبت نسبی هوا و رطوبت خاک دارند که برای تولید و پرورش محصولات خارج از فصل در طول سال، گلخانه ها به عنوان یک محیط کنترل شده و امن می تواند به یکی از سودآورترین فعالیت های بخش کشاورزی تبدیل شود.
با توجه به سرمایه گذاری زیادی که در این زمینه صورت می گیرد، در برخی مواقع مدیریت نادرست در احداث گلخانه، انتخاب مکان، نوع گلخانه و پوشش آن باعث بهره وری نامناسب از سرمایه و امکانات می شود.
لذا اين مهم دركنار استفاده از سيستم هاي نوين آبياري مي تواند تاثير بسياري برمديريت مصرف آب وجلوگيري از مهاجرت كشاورزان داشته باشد كه لازم است دراين زمينه اقدامات موثر انجام پذيرد.